Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν ανοιχτά για άνδρες και γυναίκες, νέους και ηλικιωμένους, ελεύθερους και σκλάβους. Τα πρώτα χρόνια, βέβαια, οι συμμετέχοντες θα πρέπει να ήταν περιορισμένοι στα μέλη των ιερών οικογενειών της Ελευσίνας, στις οποίες είχε αποκαλύψει το περιεχόμενο των Μυστηρίων η ίδια η θεά Δήμητρα. Σταδιακά, όμως, η λατρεία άρχισε να ανοίγει και υιοθετήθηκε η μύηση, ώστε όλοι οι ενδιαφερόμενοι να μπορούν να απολαύσουν τη χαρά και την αγαλλίαση που προσέφερε η συμμετοχή στα σεπτά όργια. Σύμφωνα με την παράδοση, οι πρώτοι ξένοι που μυήθηκαν ήταν ο Ηρακλής και οι Διόσκουροι. Μετά από αυτή την εντυπωσιακή ψήφο εμπιστοσύνης στις δυνατότητες των Μυστηρίων, οι Αθηναίοι (αρχικά) και στη συνέχεια όλοι οι Έλληνες έγιναν δεκτοί στο προνόμιο της μύησης. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη συμμετοχή, ωστόσο, ήταν η κατανόηση της ελληνικής γλώσσας. Οι ενδιαφερόμενοι έπρεπε, επίσης, να μην έχουν βάψει τα χέρια τους στο αίμα αθώου, ενώ από τη μύηση είχαν αποκλειστεί και οι Πέρσες εξαιτίας της συμπεριφοράς τους απέναντι στα ελληνικά ιερά και τους θεούς κατά τη διάρκεια της περσικής εισβολής το 480 π.Χ.
Η μύηση του Ηρακλή και των Διοσκούρων, του Κάστορα και του Πολυδεύκη, στα Ελευσίνια Μυστήρια, Auguste-Gaspard-Louis Desnoyers, περ. 1844-1861, χαρακτικό, The New York Public Library © The New York Public Library
Ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα καθιστούσε σαφές το όφελος της μύησης για τους πιστούς. Οι θνητοί που είχαν δεχτεί την αγάπη των θεαινών ήταν οι ευτυχέστεροι των ανθρώπων στους οποίους η Δήμητρα θα έστελνε τον Πλούτο και όλα τα αγαθά που φέρνει αυτός ο θεός. Ακόμα πιο ευτυχισμένοι ήταν οι μύστες εξαιτίας της προετοιμασίας για τη μεταθανάτια πορεία τους. Ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να ελπίζουν σε ζωή στα σκοτεινά βασίλεια του Άδη, ενώ οι αμύητοι θα υπέφεραν βάσανα και καημούς. Ο Τρυγαίος στη «Ειρήνη» του Αριστοφάνη φτάνει στο σημείο να δανειστεί χρήματα προκειμένου να εξασφαλίσει τη μύησή του προτού πεθάνει, ενώ ο Διόνυσος έχει την ευκαιρία να δει τους μυημένους να χορεύουν και να αστειεύονται σε χλοερά λιβάδια. Για τους γνώστες των Μυστηρίων, ο Κάτω Κόσμος είναι λουσμένος στο φως και οι ίδιοι σχηματίζουν χαρούμενες χορωδίες σε αλσύλια από μυρτιές.
Δήμητρα, Διόνυσος και Περσεφόνη, περ. 1844 - 1861, χαρακτικό, The New York Public Library © The Miriam and Ira D. Wallach Division of Art, Prints and Photographs: Picture Collection, The New York Public Library
Οι υποψήφιοι μύστες προσέρχονταν με τη θέλησή τους στα Μικρά Μυστήρια για να ξεκινήσει η διαδικασία της μύησης. Μέλη των ιερατικών γενών των Ευμολπιδών και των Κηρύκων αναλάμβαναν να προετοιμάσουν τους μύστες ως μυσταγωγοί. Το περιεχόμενο αυτής της προετοιμασίας δεν μας είναι γνωστό, ίσως όμως να αποτελούνταν από την παροχή πληροφοριών για τη μεταθανάτια πορεία, τις βασικές αρχές της ελευσινιακής λατρείας, την ορολογία και τα τοπόσημα που σχετίζονταν με τα Μυστήρια και την απαράβατη αρχή της μυστικότητας που διείπε τη διαδικασία. Η αρχική μύηση δημιουργούσε έναν δεσμό ανάμεσα στον μύστη και τον μυσταγωγό. Ο Δίων ο Συρακούσιος (408-354 π.Χ.) συνδέθηκε μέσω της μύησης με δύο αδέρφια από την Αθήνα, τον Κάλλιπο και τον Φιλόστρατο. Όταν τα αδέρφια επισκέφτηκαν τη Σικελία και είδαν με τα μάτια τους την τυραννική συμπεριφορά του Δίωνα, τον δολοφόνησαν διότι η αισχρή και ανόσια στάση του ντρόπιαζε όλη την πόλη.
Η συγκεκριμένη ιστορία υποδηλώνει τη σημασία των δεσμών που αναπτύσσονταν ανάμεσα σε μύστες και μυσταγωγούς (ο Κάλλιπος είχε προετοιμάσει τον Δίωνα για τα Μυστήρια) αλλά σε γενικές γραμμές δεν υπήρχε κάποια ιδιαίτερη ομάδα μυστών που λειτουργούσε συνολικά για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό. Η μύηση ήταν προσωπική επιλογή και πέρα από την αίσθηση του συνανήκειν σε μία μεγαλειώδη και μυστηριακή τελετουργία, οι δεσμοί ανάμεσα στους πιστούς ουσιαστικά καταλύονταν με το τέλος των Μυστηρίων και την επιστροφή στις ιδιαίτερες πατρίδες τους.
Δήμητρα, Περσεφόνη και μύστες, 350-300 π.Χ., γλυπτό, Musée du Louvre © 2006 Musée du Louvre / Daniel Lebée/Carine Deambrosis
Έξι μήνες μετά τη συμμετοχή στα Μικρά Μυστήρια, οι μύστες προσέρχονταν στον εορτασμό των Μεγάλων Μυστηρίων, όπου γινόταν η αποκάλυψη του ουσιαστικού περιεχομένου της λατρείας της Δήμητρας. Ο Αριστοτέλης διασώζει μία πολύτιμη πληροφορία, σύμφωνα με την οποία οι μύστες δεν μάθαιναν κάτι καινούργιο αλλά βίωναν εμπειρίες που τους καθιστούσαν κοινωνούς των συναισθημάτων των θεαινών και τους εξασφάλιζαν την πολύτιμη ενόραση για την οποία είχαν έρθει στην Ελευσίνα. Με την ολοκλήρωση των Μεγάλων Μυστηρίων οι μύστες μπορούσαν να θεωρούν τον εαυτό τους ευτυχή και κάτοχο των θεϊκών αποκαλύψεων που θα τους εξασφάλιζαν καλύτερη μοίρα στο μουχλιασμένο σκοτάδι. Δεν υπήρχε απαίτηση για περαιτέρω τελετουργίες. Όσοι, ωστόσο, ενδιαφέρονταν να αποκτήσουν μεγαλύτερο βαθμό κατανόησης και ολοκλήρωσης μπορούσαν να επανέλθουν στην Ελευσίνα ένα χρόνο μετά τη συμμετοχή τους στα Μεγάλα Μυστήρια και να λάβουν μέρος στην εποπτεία, τον ανώτατο βαθμό μύησης.
Η απόφαση για συμμετοχή στα Μυστήρια μπορούσε να πηγάζει από ποικίλα κίνητρα. Η αγωνία για τη μεταθανάτια πορεία του ατόμου ασφαλώς επηρέαζε έναν μεγάλο αριθμό πιστών, που αναζητούσαν τη διαβεβαίωση προνομιακής μεταχείρισης στον Κάτω Κόσμο. Η ιστορία του κυνικού ρήτορα Δημώνακτα είναι ενδεικτική: ήταν ο μόνος που δεν επιθυμούσε να μυηθεί, συνεπώς οι περισσότεροι άνθρωποι που είχαν τη δυνατότητα ήθελαν να μεταβούν στην Ελευσίνα και να βιώσουν την εμπειρία της βραδιάς στο Τελεστήριο. Η πίεση από τον κοινωνικό περίγυρο για συμμετοχή θα ήταν παράγοντας που επηρέαζε την απόφαση μύησης. Σταδιακά, η συμμετοχή στα Μυστήρια άρχισε να έχει και πρακτικά οφέλη σε τούτη τη ζωή. Οι Αθηναίοι πολιτικοί αντιμετώπιζαν τη μύηση ως μέθοδο αύξησης της δημοφιλίας τους. Ο Αλκιβιάδης, που δεν έχανε ευκαιρία να διατρανώσει το ηθικό του μεγαλείο και την αφθονία των ιδιωτικών του πόρων, αποκατέστησε τη Μεγάλη Πομπή προς την Ελευσίνα που είχε διακοπεί κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Πυρά Γ. Τμήμα μελανόμορφης λουτροφόρου-αμφορέα με πομπή ανδρών, Κωνσταντίνα Κόκκου-Βυριδή, φωτογραφία, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία © Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία
Δεν φαίνεται να υπήρχε καθορισμένο όριο ηλικίας για τη μύηση και το ιερατείο της Ελευσίνας δεν επιδίωξε (απ’ όσο γνωρίζουμε) την επιβολή ηλικιακών περιορισμών. Αρκετοί Αθηναίοι, ωστόσο, φαίνεται πως προσέρχονταν για τη μύηση σε νεαρή ηλικία. Ο θεσμός του παιδός αφ’ εστίας προσήλκυε το ενδιαφέρον πολλών αθηναϊκών οικογενειών, που επιθυμούσαν να προσφέρουν τα παιδιά τους ως μύστες εκ μέρους όλης της πόλης. Ήταν ένα από τα πιο σεβάσμια και τιμημένα αξιώματα για τα αγόρια και τα κορίτσια της Αθήνας. Διατάγματα του δεύτερου προχριστιανικού αιώνα αναφέρονται σε θυσίες που τελούσαν οι έφηβοι Αθηναίοι εντός του ιερού περιβόλου. Η είσοδος σε αυτόν τον χώρο επιτρεπόταν μόνο στους μυημένους, συνεπώς οι έφηβοι πρέπει να είχαν μυηθεί προτού συμπληρώσουν τα δεκαοχτώ έτη. Για τα παιδιά η μύηση αποτελούσε χρυσή ευκαιρία να λάβουν και δώρα (πέρα από τη θεωρητική ευλογία της καλύτερης τύχης στον Άδη) από συγγενείς και φίλους της οικογενείας.
Βιβλιογραφία
Bremmer, Jan. “Initiation into the Eleusinian Mysteries: A “Thin” Description” in Bull, Christian et al. (ed.), Mystery and Secrecy in the Nag Hammadi Collection and Other Ancient Literature: Ideas and Practices, Leiden: Brill, 2012, σελ. 375–397.
Foucard, Paul. Τα Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Ενάλιος, 2000.
Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.
Patera, Ioanna. “Individuals in the Eleusinian Mysteries: choices and actions” in Bull, Christian et al. (ed.), Mystery and Secrecy in the Nag Hammadi Collection and Other Ancient Literature: Ideas and Practices, Leiden: Brill, 2012, σελ. 669–694.
