Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν την παπαρούνα και τις υπνωτικές ιδιότητές της. Ο ποιητής Ησίοδος, τον όγδοο προχριστιανικό αιώνα, αναφέρεται στη Μυκώνη, μία πόλη κοντά στον Κορινθιακό κόλπο που ήταν γνωστή για τις μεγάλες εκτάσεις γης αφιερωμένες στην καλλιέργεια της παπαρούνας. Σύμφωνα με τον μύθο, η Δήμητρα ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με το συγκεκριμένο φυτό σε αυτή την τοποθεσία. Οι Έλληνες θεωρούσαν την παπαρούνα ως μαγικό και δηλητηριώδες φυτό που ήταν, εντούτοις, κατάλληλο για θρησκευτική χρήση. Ο Ύπνος, η Νύχτα και ο Θάνατος ήταν θεότητες που απεικονίζονταν συχνά με στεφάνια παπαρούνας, ενώ το φυτό συνόδευε τα αγάλματα του Απόλλωνα, του Πλούτωνα, του Ασκληπιού, της Αφροδίτης και της Κυβέλης. Συχνά, τα μπουκέτα παπαρούνας εμπλουτίζονταν με δημητριακά.

Η παπαρούνα συνδέθηκε με τη θεά Δήμητρα από μία πρώιμη περίοδο. Οι ερευνητές έχουν ταυτίσει μία μυκηναϊκή θεότητα που κρατάει παπαρούνες ή φορά στεφάνι παπαρούνας με τη Δήμητρα. Εντούτοις, η ποικιλία παπαρούνας που σχετίζεται κατ’ εξοχήν με τη θεά είναι η Μήκων η υπνοφόρος (Papaver somniferum), την οποία ο Ρωμαίος ποιητής Βιργίλιος αποκαλούσε το άνθος της Δήμητρας. Σε μία εκδοχή του μύθου, η θεά έφαγε σπόρους παπαρούνας ώστε να αποκοιμηθεί και να ξεχάσει τον πόνο από την απώλεια της Περσεφόνης. 

Η Ιουλία Δόμνα ως Κέρες (Δήμητρα), κρατώντας παπαρούνες και στάχυα, 3ος αιώνας, γλυπτό, Ostia Archaeological Museum © Archivio Fotografico del Parco Archeologico di Ostia Antica

Η σύνδεση του φυτού με τη θεά είχε πολλές διαστάσεις. Αρχικά, οι πολυάριθμοι σπόροι στην κάψουλα συμβολίζουν τη γονιμότητα που αποτελεί το σπουδαιότερο δώρο της Δήμητρας στην ανθρωπότητα. Η καλλιέργεια της παπαρούνας ως δημητριακού υπενθύμιζε τον ρόλο της θεάς ως προστάτιδας των σιτηρών. Τέλος, το όπιο, που αποτελεί προϊόν του φυτού, συνδέει την παπαρούνα με τον ύπνο και τον θάνατο, μία ακόμα σημαντική πτυχή της λατρείας της Δήμητρας. Η σύνδεση ήταν ισχυρή και διαδεδομένη στον ελληνικό κόσμο. Η Δήμητρα απεικονίζεται συχνά να κρατάει άνθη παπαρούνας στο ένα χέρι και κάψουλες στο άλλο, ενώ ο ποιητής Θεόκριτος κάνει αναφορά σε άγαλμα της θεάς που «κρατάει βλαστούς σιτηρών και παπαρούνες στα δύο χέρια της».

Ως σύμβολο της Δήμητρας, η παπαρούνα είναι παρούσα στην Ελευσίνα αλλά υπάρχει ένα μυστήριο που σχετίζεται με την απεικόνισή της. Το λουλούδι μπορεί να έχει μία ή δύο σειρές από πλατιά πέταλα, είτε οκτώ είτε δώδεκα σε κάθε σειρά. Οι διπλές παπαρούνες δεν παράγουν περισσότερο ή καλύτερο όπιο από τις μονές και δεν υπάρχει κάποια ένδειξη πως η λατρεία της Δήμητρας είχε ανάγκη από συγκεκριμένη ποικιλία παπαρούνας. Η απάντηση στην παρουσία της διπλής παπαρούνας στην Ελευσίνα σχετίζεται πιθανώς με τον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα. Η Περσεφόνη θαύμαζε ένα λουλούδι με «εκατό βλαστάρια» όταν άνοιξε η γη και εμφανίστηκε ο Άδης. Οι περισσότεροι ερευνητές συνδέουν αυτό το μαγικό άνθος με τον νάρκισσο, το λουλούδι του Κάτω Κόσμου και του θανάτου. Αλλά στην Ελευσίνα, η διπλή παπαρούνα μπορεί να εξυπηρετούσε διπλό σκοπό. Από τη μία ανακαλούσε τη σύνδεση της Δήμητρας με τον θάνατο και την αναγέννηση, ενώ παράλληλα αντιπροσώπευε το θαυμαστό άνθος που καταδίκασε την Περσεφόνη.

Μαρμάρινο άγλμα γυναίκας με τα σύμβολα της Δήμητρας. Στο αριστερό της χέρι κρατά στάχυα και παπαρούνα, 69 - 98, γλυπτό, The British Museum © The Trustees of the British Museum

Βιβλιογραφία

Gessert, George. Green Light: Toward an Art of Evolution, Cambridge: MIT Press, 2012.

Inglis, Lucy. Milk of Paradise: A History of Opium, New York: Pegasus Books, 2019.

Spaeth, Barbette Stanley. The Roman Goddess Ceres. Austin: University of Texas Press, 2010.