Η Δήμητρα είναι η θεά της γεωργίας. Είναι κόρη του Κρόνου και της Ρέας και αδελφή (και περιστασιακή σύζυγος) του Δία. Σε αντίθεση με τους περισσότερους Ολύμπιους θεούς, ο Όμηρος την αναφέρει σπάνια στα δύο μεγάλα επικά ποιήματά του (την Ιλιάδα και την Οδύσσεια). Ωστόσο, είναι η πρωταγωνίστρια του λεγόμενου Ομηρικού Ύμνου στη Δήμητρα. Είναι ένα συναρπαστικό λογοτεχνικό έργο εμπνευσμένο από τον θρύλο της απαγωγής της Περσεφόνης, κόρης της Δήμητρας από τον Δία.

Η Δήμητρα, αρχετυπική μητέρα, ξεκινά ένα επικό ταξίδι σε αναζήτηση της κόρης της. Στην πορεία συναναστρέφεται τις αρχοντικές οικογένειες της Ελευσίνας και διδάσκει τις μυστικές τελετές των Ελευσίνιων Μυστηρίων και την τέχνη της γεωργίας. Ως θεά των σιτηρών, η Δήμητρα συχνά ταυτίζεται με ένα δεμάτι σίτου. Ο θρύλος της Περσεφόνης και οι περιπέτειες που οδηγούν στην τελική επανένωση με τη μητέρα της πρέπει να ήταν πανάρχαιοι και δικαιολογούν την αναζήτηση των απαρχών της λατρείας της Δήμητρας στις τελετουργίες που σχετίζονται με την αρχέγονη μητέρα των δημητριακών. Το σιτάρι έπαιζε σημαντικό ρόλο στην Ελευσίνα και τα Μυστήρια. Ωστόσο, η Δήμητρα ήταν υπεύθυνη για τη βλάστηση γενικά και όλους τους καρπούς της γης (η μόνη εξαίρεση είναι τα κουκιά, παρόλο που ο λόγος για αυτό παραμένει ασαφής). Κατά τη διάρκεια της αναζήτησής της για την Περσεφόνη, η ανθρωπότητα αντιμετώπισε λιμό λόγω της άρνησης της Δήμητρας να επιτρέψει στους σπόρους να αναπτυχθούν, παρόλο που οι θνητοί υποτίθεται ότι δεν ήταν ακόμη εξοικειωμένοι με τα δημητριακά. Η σχέση της με τη γη και η παραγωγική της ικανότητα ταυτίζει τη Δήμητρα με τη Μεγάλη Μητέρα των Θεών (την Κυβέλη που ταυτίζεται ενίοτε με τη Ρέα).

Άγαλμα από ασβεστόλιθο και μαρμαροκονία με τη Δήμητρα να κρατά στάχυα και ράβδο, 150-200, γλυπτό, The British Museum © The Trustees of the British Museum

Η σημασία της γεωργίας για την επιβίωση των αρχαίων Ελλήνων αντανακλάται στον αριθμό των αγροτικών εορτών που γίνονται προς τιμήν της Δήμητρας. Το αθηναϊκό ημερολόγιο ήταν γεμάτο εορτασμούς που είχαν σκοπό να εξασφαλίσουν την ευεργεσία της θεάς. Τα Αλώα πήραν το όνομά τους από την αρχαιοελληνική λέξη για το αλώνι. Τελούνταν τον μήνα Ποσειδεώνα (Δεκέμβριος-Ιανουάριος) και οι εορτασμοί λάμβαναν χώρα εν μέρει στο περίφημο αλώνι του Τριπτόλεμου στην Ελευσίνα. Στις αρχές της άνοιξης, οι Αθηναίοι και οι Ελευσίνιοι γιόρταζαν τα Χλόια για να τιμήσουν τη Δήμητρα Χλόη την εποχή που το σιτάρι άρχιζε να φυτρώνει. Την έκτη μέρα του μήνα Θαργηλίωνα (Μάιος-Ιούνιος), οι Αθηναίοι θυσίαζαν ένα κριάρι στη θεά για να εξασφαλίσουν ότι δεν τους είχε ξεχάσει. Στις αρχές Σεπτεμβρίου, οι Αθηναίοι και οι Ελευσίνιοι τελούσαν τα Προηρόσια, ζητώντας από τη θεά άφθονη σοδειά πριν ξεκινήσουν το όργωμα των χωραφιών. Τα Σκιροφόρια και τα Θεσμοφόρια ήταν από τις πιο κρίσιμες αγροτικές γιορτές και τελούνταν σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Και πάλι, οι γυναίκες έπαιζαν ζωτικό ρόλο για να αυξήσουν τις πιθανότητες μιας καλής χρονιάς. Το γουρούνι, ένα από τα αγαπημένα ζώα της Δήμητρας, κατείχε τιμητική θέση και θυσιαζόταν σε υπόγειους θαλάμους γνωστούς ως «μέγαρα» για να εξασφαλίσει ότι ο σπόρος θα απέφερε καλή συγκομιδή.

Η γεωργία δεν είναι παρά μια πτυχή της περίπλοκης και ποικίλης φύσης της Δήμητρας. Η θεά είχε συνδεθεί με τον Κάτω Κόσμο, κάτι που είναι λογικό αν σκεφτεί κανείς πως ήταν και πεθερά του Άδη. Οι εορτασμοί στη Σπάρτη και στην Ερμιόνη της Αργολίδας αναγνώριζαν τον χθόνιο χαρακτήρα της, όπως και τα επίθετά της Ερινύς («Εκδικήτρια») και Μέλαινα («Μαύρη») στην Αρκαδία. Η Δήμητρα ήταν επίσης η θεά της υγείας και του τοκετού. Υπήρξε εραστής του Κρητικού Ιασίωνα και γέννησε τον Πλούτο, τον θεό που επισκεπτόταν τους θνητούς και πρόσφερε τα άφθονα δώρα του.

Δήμητρα, Roman imperial period, γλυπτό, Musée du Louvre © 2021 RMN-Grand Palais (musée du Louvre) / Tony Querrec

Οι αρχαίοι Έλληνες φαντάζονταν τη θεά της γεωργίας ως μητρική φιγούρα με ήπια και καλοσυνάτη έκφραση. Τα σύμβολά της περιλαμβάνουν το στάχυ, το μυστικό καλάθι και το γουρουνάκι. Ως χθόνια θεότητα, εμφανίζεται συχνά συνοδευόμενη από ένα φίδι. Στην τέχνη, μπορεί να τη δει κανείς να βαδίζει όρθια ή να κάθεται σε θρόνο με την Κόρη, ενώ πολλά διάσημα αγγεία την απεικονίζουν να καβαλάει άρμα που το σέρνουν άλογα ή φτερωτοί δράκοι.

Πηλινή ομάδα δύο γυναικείων μορφών (πιθανόν Δήμητρα και Περσεφόνη) καθισμένων σε κλίνο, 100 π.Χ., γλυπτό, The British Museum © The Trustees of the British Museum

Αναπαράσταση της Δήμητρας με πέπλο και φαρδύ πόλο, περ. 430-370 π.Χ., γλυπτό, Medelhavsmuseet © 2023 Medelhavsmuseet