Ο Ορφέας ήταν Θρακιώτης που διέπρεψε ως μουσικός και τραγουδιστής. Η μουσική του γοήτευε άγρια ​​θηρία, δέντρα και πέτρες. Η δεξιοτεχνία του στη λύρα έπεισε τον Ιάσονα να τον συμπεριλάβει στο πλήρωμα της Αργούς κατά την εκστρατεία του Χρυσόμαλλου Δέρατος, με τον Ορφέα «να τραγουδά εντολές στους κωπηλάτες για τα μακροσκελή χτυπήματά τους». Τον πέμπτο αιώνα π.Χ., πολλοί μυθογράφοι θεωρούσαν τον Όμηρο και τον Ησίοδο ως απογόνους του Ορφέα, ενώ τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοφάνης τον απαριθμούσαν ως τον πιο διάσημο Έλληνα ποιητή. Όταν η σύζυγός του, Ευρυδίκη, πέθανε, ο Ορφέας επισκέφτηκε τον Κάτω Κόσμο και χρησιμοποίησε τη μουσική του για να πείσει τον Άδη να την απελευθερώσει.

Ο Ορφέας στον Κάτω Κόσμο. Μελέτη για τον πίνακα στο Μουσείο της Αρλ, Jacques Reattu, 1772, χαρακτικό, Musée du Louvre © RMN-Grand Palais (Musée du Louvre) - Michel Urtado

Στα τέλη του έκτου αιώνα π.Χ., ορισμένοι άνθρωποι στη νότια Ιταλία, δυσαρεστημένοι με την παραδοσιακή θρησκεία, χρησιμοποίησαν το όνομα του διάσημου ποιητή για να γράψουν ποίηση με πυθαγόρειο περιεχόμενο και εσχατολογικό προσανατολισμό. Αυτά τα έργα έδωσαν μια λεπτομερή περιγραφή της μετά θάνατον ζωής. Σταδιακά, τα ποιήματα κυκλοφόρησαν ευρέως στον ελληνικό κόσμο μέσα από βιβλία και περιπλανώμενους μυσταγωγούς.

Στον Ορφέα δεν αποδόθηκε κανένα αρχαϊκό έπος. Παρά την έλλειψη έργων, στα τέλη του πέμπτου αιώνα κυκλοφόρησε στην Αθήνα μια σειρά από λεγόμενα ορφικά ποιήματα. Οι συγγραφείς τους περιλάμβαναν κάποιον που ονομαζόταν Κέρκωψ ο Πυθαγόρειος, που υποτίθεται ότι έγραψε μια Κάθοδο στον Άδη ή έναν ανώνυμο ποιητή που έγραψε μια Θεογονία που δόξαζε τον Δία ως το κεφάλι και το μέσο και την πηγή όλων όσα υπάρχουν. Σε αυτό το ποίημα, ο Δίας βιάζει τη μητέρα του Ρέα-Δήμητρα και απολαμβάνει μια αιμομικτική ένωση σε μορφή φιδιού με την κόρη του Περσεφόνη. Το προϊόν αυτής της ένωσης ήταν ο Διόνυσος. Άλλα ποιήματα περιλαμβάνουν τους περίφημους Ορφικούς Ύμνους και ένα ποίημα για τον ερχομό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, όπου τονιζόταν ο ρόλος της Αθήνας στη διάδοση της γεωργίας και εισάγονταν στο μύθο μη Ελευσίνιες μορφές, όπως η Βαυβώ και ο Ευβουλεύς.

Αυτά τα ποιήματα κυκλοφόρησαν μεταξύ των ανώτερων κοινωνικών τάξεων της Αθήνας. Οι αναγνώστες φαίνεται πως ακολουθούσαν μια ορφική ζωή, όπως υποδηλώνουν οι Κρήτες του Ευριπίδη, δράμα γραμμένο στις αρχές της δεκαετίας του 430 π.Χ. με αναφορές στη χορτοφαγία, την αγνότητα του τρόπου ζωής και την προτίμηση στα λευκά ενδύματα. Τόσο τα ποιήματα όσο και ο τρόπος ζωής πιθανότατα έφτασαν στην Αθήνα με τους λεγόμενους Ορφεοτελεστές, περιπλανώμενους μυσταγωγούς που αντάλλασσαν τις υπηρεσίες τους με χρήματα. Ο Πλάτωνας αναφέρει ορφικές ιέρειες. Οι προαναφερθείσες ορφικές αρχές απομόνωσαν τους οπαδούς του Ορφέα από την ελληνική θρησκεία, αφού οι θυσίες ζώων ήταν η κεντρική πράξη της τελευταίας και οι παραδοσιακές εσχατολογικές ιδέες απέρριπταν τη μετενσάρκωση και την αίσθηση των εκλεκτών ως θεών που αποτελούσαν κεντρικές έννοιες του ορφισμού.

Παρά τις αρνητικές συνδηλώσεις για τους οπαδούς τους, τα Ορφικά Μυστήρια πρόσφεραν κάποια αναγκαία παρηγοριά που τα έκανε δημοφιλή. Η έννοια της μετενσάρκωσης παρείχε παρηγοριά στους ανθρώπους που ένιωθαν ότι τους φέρθηκαν άδικα σε αυτή τη ζωή. Τα φύλλα χρυσού (μικρά ενεπίγραφα χρυσά ελάσματα) που τοποθετήθηκαν στους τάφους νεκρών Ορφικών τους διαβεβαίωναν ότι θα γίνονταν θεοί στον άλλο κόσμο και θα βασίλευαν μαζί με τους άλλους ήρωες.

Βιβλιογραφία

Bremmer, Jan. Initiation into the Mysteries of the Ancient World, Berlin: Walter de Gruyter, 2014.

Burkert, Walter. Ancient Mystery Cults, Cambridge: Harvard University Press, 1987.

Edmonds, Radcliffe G. III. Redefining ancient Orphism, Cambridge: Cambridge University Press, 2013.