Οι Θηβαίοι Κάβιροι ήταν δύο θεότητες που συνδέονταν με τον Διόνυσο. Εισήχθησαν από αποίκους (πιθανώς Έλληνες) που εγκαταστάθηκαν στην ύπαιθρο δυτικά της Θήβας στη Βοιωτία τον όγδοο ή έβδομο αιώνα π.Χ. Οι νέοι κάτοικοι διατήρησαν την κυριότητα του Καβειρίου και των μυστηρίων που σχετίζονταν με το ιερό μέχρι τον τέταρτο αιώνα π.Χ., παρόλο που η γη τους είχε από καιρό ενσωματωθεί στη Θήβα. Όπως η Ελευσίνα και η Σαμοθράκη, το θηβαϊκό Καβείριο ήταν ανοιχτό σε όλους (άντρες και γυναίκες, ντόπιους και ξένους). Σύμφωνα με τον Παυσανία, η Δήμητρα εμπιστεύτηκε σε δύο Κάβιρους (τον Προμηθέα και τον γιο του, τον Αιτναίο) ένα μυστικό δώρο (ο Παυσανίας αρνήθηκε να αποκαλύψει τι ήταν) που αποτέλεσε τον πυρήνα της γιορτής. Οι Κάβιροι μπορούσαν να είναι εκδικητικοί. Όταν μερικοί Πέρσες στρατιώτες μπήκαν στο ιερό αναζητώντας λάφυρα ή από απλή ασέβεια, οι Κάβιροι τους τρέλαναν και τους ανάγκασαν να πέσουν από τον γκρεμό στη θάλασσα και να πνιγούν. Ανάλογη τύχη περίμενε και τους στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου που μπήκαν στο ιερό, όπου τους χτύπησε κεραυνός.

Το ιερό βρισκόταν περίπου έξι χιλιόμετρα δυτικά της Θήβας, ανάμεσα σε χαμηλούς λόφους. Η τοποθεσία επιλέχθηκε λόγω ενός φυσικού σχηματισμού βράχου που χρησίμευε ως άμεση σύνδεση με τους χθόνιους θεούς (το ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα ιδρύθηκε επίσης δίπλα  στην Αγέλαστο Πέτρα, στους πρόποδες μιας βραχώδους ακρόπολης). Το θηβαϊκό Καβείριο στερούνταν τελεστηρίου. Η μύηση γινόταν στην ύπαιθρο γύρω από τον βράχο και στο ανοιχτό αμφιθέατρο. Υπήρχαν δύο κληρονομικοί και ισόβιοι ιερείς, καθώς και δύο ή τρεις Καβιρίαρχοι που υπηρετούσαν ως δημόσιοι λειτουργοί. Δώδεκα παραγωγοί μπορεί να λειτουργούσαν ως μυσταγωγοί ή να είχαν διοριστεί για να εισπράξουν εισιτήριο εισόδου από τους μυημένους (πολλές μάρκες εισόδου έχουν βρεθεί στο Καβείριο). Η τοποθεσία υπέστη σημαντικές μετατροπές στο πλαίσιο ολοένα και πιο εκτεταμένων οικοδομικών προγραμμάτων μέχρι τον τέταρτο αιώνα μ.Χ.

Οι θεότητες που λατρεύονταν στο θηβαϊκό Καβείριο ήταν ο Κάβιρος και ο γιος του Παις, μια μητέρα θεά και ο σύζυγός της. Ο Κάβιρος λάμβανε τα περισσότερα αφιερώματα (εκατοντάδες πήλινα ειδώλια ζώων και ανθρώπων, καθώς και μολυβένια και χάλκινα αγαλματίδια που παρίσταναν ταύρους) και διέμενε σε «ναό» (ίσως μια από τις θόλους που είχαν ανεγερθεί εντός του τεμένους). Τόσο ο Κάβιρος όσο και ο Παις ήταν εύκολα προσβάσιμοι από τους πιστούς, που μπορούσαν να τους απευθυνθούν με το όνομά τους, σε αντίθεση με τις άλλες δύο θεότητες που παραμένουν σκοτεινές και εντελώς μυστηριώδεις. Η μητέρα θεά δεν μαρτυρείται ποτέ, αλλά ξέρουμε ότι υπήρχε λόγω της παρουσίας του συζύγου. Αναφερόταν ως «Μητέρα», αλλά δεν ξέρουμε αν είχε κάποια συγκεκριμένη θέση στο ιερό. Δεν υπήρχε σταθερή εικονογραφία για τους Κάβιρους, έτσι ορισμένοι πιστοί τους απεικόνιζαν ως προστάτες των βοσκών και άλλοι θεωρούσαν τον Κάβιρο ως προστάτιδα θεότητα της βλάστησης και χρησιμοποίησαν τον Διόνυσο ως πρότυπο για την εικονογραφία του.

Λήκυθος 5ου π.Χ. αι. [παράσταση ταύρου], Γεώργιος Μυλωνάς, φωτογραφία, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία © Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία

Δεν υπάρχει συμφωνία για την ημερομηνία γέννησης της μυστηριακής λατρείας. Τα τέλη του έβδομου ή οι αρχές του έκτου π.Χ. αιώνα φαίνονται πιο πιθανά. Οι λατρευτικές δραστηριότητες χρησιμοποιούσαν προσωρινά κτίρια για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν από την εμφάνιση της πρώτης μόνιμης κατασκευής στην Ύστερη Αρχαϊκή περίοδο. Η πιο κοινή αφιέρωση τα πρώτα χρόνια ήταν ένα μεταλλικό αγαλματίδιο ταύρου, όχι επειδή οι Κάβιροι συνδέονταν ιδιαίτερα με αυτό το ζώο, αλλά επειδή ο ταύρος ήταν ένδειξη πλούτου. Το αγαλματίδιο λειτουργούσε ως πολύτιμη προσφορά στη θεότητα και ως διαφήμιση για τον πλούτο και την ευσέβεια του αφιερωτή.

Στα τέλη του έκτου αιώνα, το έθιμο της αφιέρωσης μεταλλικών ειδωλίων ατόνησε. Οι πιστοί είτε πρόσφεραν πήλινα ειδώλια είτε στράφηκαν στα περίφημα αγγεία του Καβειρίου (όπως είναι συμβατικά γνωστά). Η τελετουργική κατανάλωση φαγητού και ποτού πρέπει να έπαιζε εξέχοντα ρόλο στο ιερό, και πολλά στρογγυλά κτίρια που βρέθηκαν εκεί πιθανότατα χρησίμευαν ως αίθουσες δείπνου. Η πλειονότητα των αγγείων του Καβειρίου έχουν φυτικά διακοσμητικά σχέδια, αλλά τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα κοσμούνται με εικονογραφημένες σκηνές που είτε συνδέονται με τη λατρεία, είτε απεικονίζουν συμπόσια και επεισόδια από δημοφιλείς ιστορίες (π.χ. η μάχη των Γερανών και των Πυγμαίων, σκηνές από την Οδύσσεια κλπ.). Αυτό το εικονογραφικό πρόγραμμα είναι απίθανο να απεικονίζει οτιδήποτε είχε να κάνει με τις μυστικές τελετές, εστιάζοντας αντ' αυτού σε γεγονότα πριν και μετά τη μύηση (θυσίες, προετοιμασίες μύησης, συμπόσια).

Κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, το ιερό γνώρισε μεγάλη ακμή υπό την αιγίδα του κράτους. Η τελετή θα περιλάμβανε πομπή, κάθαρση (το νερό θα προερχόταν από το ρέμα που συνορεύει με το ιερό), προκαταρκτικές θυσίες στην περιοχή του βράχου και την μύηση νέων πιστών στο θέατρο κατά τη διάρκεια νυχτερινής τελετής. Είναι ενδιαφέρον ότι υπήρχε επίσης ιερό της Δήμητρας Καβειρίας και της Κόρης, η λατρεία των οποίων προερχόταν από την Ελευσίνα (το ιερό δεν έχει εντοπιστεί), ενώ η ιστορία της Δήμητρας και το δώρο της στους Κάβιρους θυμίζει επίσης τις μυθολογικές ιστορίες του Ομηρικού Ύμνου στη Δήμητρα.

Βιβλιογραφία

Bremmer, Jan. Initiation into the Mysteries of the Ancient World, Berlin: Walter de Gruyter, 2014.

Cosmopoulos, Michael B. (ed.). Greek Mysteries: The Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret Cults. London: Routledge, 2003.