Τα Μεγάλα Προπύλαια είναι αντίγραφο των μνημειακών προπυλαίων που σχεδίασε ο Μνησικλής για την Ακρόπολη των Αθηνών. Οι μόνες ουσιαστικές διαφορές (πέρα από την ποιότητα στην κατασκευή, που είναι υποδεέστερη στην περίπτωση των προπυλαίων της Ελευσίνας) είναι η απουσία των πτερύγων και η παράλειψη του κεντρικού ανηφορικού διαδρόμου των αθηναϊκών προπυλαίων.

Τα Μεγάλα Προπύλαια στέκονται σε βάθρο, που υψώνεται 1,70 μέτρα από το επίπεδο της πλακόστρωτης αυλής. Δεν βρίσκεται στον κεντρικό άξονα της αυλής και είναι στραμμένο προς την κατεύθυνση της Αθήνας στα βορειοανατολικά. Όπως και άλλα ρωμαϊκά κτίρια της περιόδου, ο πυρήνας του βάθρου αποτελείται από σκυρόδεμα «κρυμμένο» πίσω από ισόδομη λιθοδομή (κάθε τμήμα της επικάλυψης έχει τις ίδιες διαστάσεις). Το υπόλοιπο κτίριο είναι κατασκευασμένο από πεντελικό μάρμαρο και αποτελείται, ουσιαστικά, από έναν εγκάρσιο τοίχο με πέντε εισόδους και δύο προστώα (εξωτερικό και εσωτερικό). Το εξωτερικό προστώο είχε έξι δωρικούς κίονες (σε ομάδες των τριών), θριγκό με απλά επιστύλια, ζωφόρο με εναλλασσόμενα τρίγλυφα και μετόπες και τριγωνικό αέτωμα.

Στο μέσο του αετώματος είχε τοποθετηθεί προτομή Ρωμαίου αυτοκράτορα, που προβάλλει από ασπίδα. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου έχουν φθαρεί ανεπανόρθωτα και καθιστούσαν δύσκολη την ταυτοποίηση του εικονιζόμενου. Ο γίγαντας, που απεικονίζεται στο πτερύγιο του θώρακα, υποδηλώνει πως πρόκειται για τον Μάρκο Αυρήλιο και ανακαλεί τον θρίαμβο του αυτοκράτορα κατά της γερμανικής φυλής των Μαρκομάνων το 172/3 μ.Χ. Το γοργόνειο στο στήθος του θώρακα είναι μία ευγενική υπενθύμιση στους επισκέπτες του ιερού πως ο Μάρκος Αυρήλιος δεν υπολείπεται ιδιαιτέρως του Διός, ο οποίος επίσης συνέτριψε τους Γίγαντες. Ο μεγάλος άτεχνος σταυρός στο γοργόνειο προστέθηκε από τους χριστιανούς για να ξορκίσουν τα παγανιστικά πνεύματα.

Η πρόσβαση στα προπύλαια γινόταν με σκαλοπάτια, από τα οποία το κατώτερο διακόπτεται στην ανατολική πλευρά για να μην πατήσει στον ιερό χώρο του Καλλίχορου φρέατος. Σε αυτό το σημείο είχε κατασκευαστεί είσοδος που έδινε πρόσβαση στο πηγάδι με τη χρήση ξύλινης σκάλας.

Τα Μεγάλα Προπύλαια υπέστησαν σοβαρές ζημιές και απώλειες υλικού στην πορεία των αιώνων. Μόνο οι βάσεις από τους κίονες διατηρούνται στη θέση τους, ενώ δύο κίονες έχουν συναρμολογηθεί και εκτίθενται στην μαρμαρόστρωτη αυλή. Ακόμα και ο εγκάρσιος τοίχος έχει εξαφανιστεί σχεδόν πλήρως. Μόνο η κατώτερη στρώση παραμένει και μας επιτρέπει να διακρίνουμε τα πέντε ανοίγματα, που μικραίνουν προοδευτικά από το κέντρο προς τα πλάγια. Το κατώφλι της μικρότερης εισόδου στα αριστερά είναι εμφανώς περισσότερο φθαρμένο από τα υπόλοιπα, κάτι που δηλώνει πως οι περισσότεροι επισκέπτες του ιερού εισέρχονταν από αυτή την είσοδο, η οποία ίσως να ήταν η μόνη που παρέμενε ανοιχτή σε καθημερινή βάση.

Στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια, η εξωτερική κιονοστοιχία έκλεισε με τοίχο που άφηνε μόνο μία είσοδο στο κέντρο του. Ο τοίχος ασφαλώς αποτελούσε απάντηση σε κάποιο έκτακτο και πολύ σοβαρό κίνδυνο που αντιμετώπιζε η Ελευσίνα. Συνδέεται, ίσως, με την προσπάθεια που κατέβαλαν οι αρχές να ενισχύσουν την άμυνα του ιερού κατά την περίοδο της καταστροφικής εισβολής των Γότθων και των Ερούλων, οπότε θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τον τοίχο στον αυτοκράτορα Βαλεριανό (253-260).

Και η εσωτερική πλευρά των Μεγάλων Προπυλαίων έφερε έξι κίονες. Μόνο ο πρώτος σπόνδυλος του δυτικού κίονα παραμένει στη θέση του.

Στα χριστιανικά χρόνια, μετά την καταστροφή του ιερού, οι χριστιανοί σκάλισαν σε πολλά σημεία των Προπυλαίων σταυρούς, σε μια προσπάθεια να κρατήσουν μακριά τα παγανιστικά πνεύματα που θεωρούσαν πως στοίχειωναν τον χώρο.

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Kourouniotis, Konstantinos. Eleusis: a guide to the excavations and the museum, Athens: The Archaeological Society at Athens, 1936.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Παπαγγελή, Καλλιόπη, Ελευσίνα: ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα: Όμιλος Λάτση, 2002.

 

Προέλευση τεκμηρίων:

Architekturmuseum TU Berlin - Karl Friedrich Schinkel (δεκαετία του 1830): Τα Μεγάλα Προπύλαια.

Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία - Δημοσθένης Ζιρώ (1984): Η κυρία είσοδος του ιερού στα χρόνια του Αδριανού, Δημοσθένης Ζιρώ (1984): Τα Μεγάλα Προπύλαια (τέλη 2ου αιώνα μ.Χ.), Δημοσθένης Ζιρώ (1984): Τα Μεγάλα Προπύλαια κατά την επίσκεψη του Παυσανία (160 μ.Χ.).

The J. Paul Getty Museum - Petros Moraites (1860s): Τα Μεγάλα Προπύλαια.