Τα Μυστήρια της Σαμοθράκης ήταν ανοιχτά σε όλους: άνδρες και γυναίκες, ελεύθερους και δούλους, φτωχούς και πλούσιους, απλούς πολίτες και βασιλιάδες. Καθώς το κύρος των Μυστηρίων μεγάλωνε, οι τοπικές αρχές προσπάθησαν να συμπεριλάβουν πολλούς μυθολογικούς ήρωες στον κατάλογο των μυημένων (Ηρακλής, Κάδμος, Ορφέας, Διόσκουροι και όλοι οι ήρωες που ακολούθησαν τον Ιάσονα στην Αργώ). Δεν υπήρχε μια μοναδική ευκαιρία ή ημερομηνία για τη μύηση. Καθώς η Σαμοθράκη είναι ένα νησί στη μέση του Αιγαίου, η μύηση ήταν προφανώς δυνατή μόνο κατά την περίοδο ταξιδιών (Απρίλιος-Νοέμβριος), αλλά οι υποψήφιοι μύστες μπορούσαν να παρευρεθούν στην τελετή οποτεδήποτε κατά τη διάρκεια αυτών των μηνών. Ωστόσο, ορισμένες χρονικές περίοδοι ήταν πιο δημοφιλείς από άλλες και η τελετή του Ιουνίου φαίνεται πως ήταν η πιο ευνοϊκή στιγμή για να συμμετάσχει κανείς στα Μυστήρια. Τα Μυστήρια της Σαμοθράκης δεν ελέγχονταν από οικογένεια ιερέων συγκρίσιμη με τους Ευμολπίδες και τις Κήρυκες της Ελευσίνας. Πολλοί νησιώτες μιλούσαν μια μορφή της θρακικής γλώσσας ενώ άλλοι κάτοικοι του νησιού (και οι επισκέπτες) χρησιμοποιούσαν ελληνικά.

Το ιερό βρισκόταν κοντά στην πόλη της Σαμοθράκης, οπότε είναι πιθανό η μύηση να ξεκινούσε με πομπή. Η είσοδος του ιερού ήταν στα ανατολικά, όπως και στην Ελευσίνα, και υπήρχε ένα εντυπωσιακό πρόπυλο που κάλυπτε το βαθύ ρέμα που αποτελούσε το όριο του ιερού. Μια άλλη ομοιότητα με τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν η υποχρέωση των μυημένων να ακούσουν μια διακήρυξη που απαγόρευε τη μύηση σε όσους είχαν τα χέρια τους βαμμένα με αίμα. Αυτή ήταν μια στιγμή μεγάλης ηθικής αγωνίας για τους υποψηφίους, που έγινε ακόμη χειρότερη όταν ένας ιερέας της ρωμαϊκής περιόδου ζήτησε από τους παρευρισκομένους να ομολογήσουν τη χειρότερη αμαρτία που είχαν διαπράξει ποτέ. Μόλις οι μυημένοι έμπαιναν στο ιερό, συναντούσαν έναν κυκλικό χώρο στρωμένο με πλάκες και περιτριγυρισμένο από μια εξέδρα πέντε σκαλοπατιών. Πρόκειται για τον λεγόμενο Θεατρικό Κύκλο, που είναι ένα από τα παλαιότερα μόνιμα κτίσματα του ιερού και ήταν στολισμένος με 22 αγάλματα (σώζονται μόνο οι βάσεις).

Οι θυσίες, που αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος των αρχαίων ελληνικών μυστηρίων, γίνονταν στην Αίθουσα των Χορευτριών, ένα μεγάλο κλειστό κτίριο διακοσμημένο με ζωφόρο που απεικονίζει 900 χορεύτριες. Το προτιμώμενο θύμα ήταν ένα κριάρι, ενώ οι σπονδές έπαιζαν εξέχοντα ρόλο στις τελετές της μύησης. Οι μυημένοι είτε έφερναν ένα δικό τους κύπελλο είτε λάμβαναν ένα από τους ιερείς. Χιλιάδες όστρακα που ανακαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή της τοποθεσίας χρησιμεύουν ως μια ζωντανή υπενθύμιση των σπονδών που έγιναν σε αυτή την υπέροχη αίθουσα.

Στην Ελευσίνα η μύηση γινόταν στο Τελεστήριο. Πρέπει να υπήρχε κτίριο για τη μύηση και στη Σαμοθράκη, αλλά δεν γνωρίζουμε ποιο ήταν. Δυστυχώς οι αρχαιολόγοι δεν μπόρεσαν να βρουν κανένα ίχνος των δύο διάσημων «ανδρικών εικόνων [γυμνών ανδρών] από μπρούτζο μπροστά στις πόρτες» του κτιρίου μύησης που περιγράφει ο Γάιος Τερέντιος Βάρρων, ο οποίος επισκέφτηκε το νησί το 67 π.Χ. Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο «τα προαναφερθέντα αγάλματα είναι εικόνες του αρχέγονου ανθρώπου και του αναγεννημένου, πνευματικού ανθρώπου που είναι από κάθε άποψη ομοούσιος με αυτόν τον άνθρωπο». Οι μυημένοι έμπαιναν στο κτίριο τη νύχτα, κρατώντας πυρσούς ή λυχνάρια. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το τι συνέβαινε μόλις βρίσκονταν στην αίθουσα μύησης. Το μόνο που ξέρουμε είναι ότι εκστατικοί χοροί σηματοδοτούσαν το τέλος της διαδικασίας. Ο ιστορικός του τέταρτου αιώνα Έφορος αναφέρει μια αναζήτηση για την Αρμονία ως μέρος των Μυστηρίων (ο Κάδμος την απήγαγε όταν πέρασε από το νησί).

Στο τέλος της μύησης, οι συμμετέχοντες λάμβαναν μια μωβ ταινία. Οι μυημένοι μπορούσαν να δέσουν την ταινία στην κοιλιά τους σε ανάμνηση ενός επεισοδίου από τη ζωή του Οδυσσέα, ο οποίος σώθηκε από μια τρομερή καταιγίδα στη θάλασσα τοποθετώντας ένα πέπλο (καθώς δεν είχε μαζί του ταινία) στην κοιλιά του. Αυτό το επεισόδιο αποκαλύπτει τον πρωταρχικό στόχο των Μυστηρίων, δηλαδή να σώσουν τους ναυτικούς στη θάλασσα (αντί να εξασφαλίσουν ένα καλύτερο μέλλον για τους μυημένους στη μετά θάνατον ζωή). Το ιερό ήταν γεμάτο από αναθηματικές πλάκες αφιερωμένες από ευγνώμονες ναυτικούς, ενώ ένας πλούσιος μπόρεσε να δωρίσει ένα πραγματικό πολεμικό πλοίο. Η παραλαβή της ταινίας ήταν αιτία μεγάλης χαράς για τους μυημένους, αλλά η τελική πράξη της τελετής πρέπει να ήταν ένα λαμπρό γλέντι, διαφορετικά φαίνεται ότι δεν υπάρχει λόγος για τις πολυάριθμες αίθουσες δεξιώσεων και τραπεζαρίες που ανακαλύφθηκαν στο ιερό. Κατά την έξοδό τους, οι μυημένοι απέρριπταν τα κύπελλα των σπονδών και τα λυχνάρια τους. Εκτός από την ταινία, λάμβαναν επίσης ένα μαγνητικό, σιδερένιο δαχτυλίδι (μερικά από αυτά βρέθηκαν επικαλυμμένα με χρυσό και έγιναν γνωστά ως «σαμοθρακιώτικα δαχτυλίδια»).

Λίγο καιρό μετά τη μύησή τους, όσοι ενδιαφέρονταν για μια βαθύτερη κατανόηση των Μυστηρίων μπορούσαν να παρακολουθήσουν την τελετή της εποπτείας. Το τελετουργικό πρέπει να περιλάμβανε προκαταρκτικές εξαγνιστικές τελετές και θυσίες, καθώς και μια ιερή ιστορία σκανδαλώδους χαρακτήρα σχετικά με τη σεξουαλική διέγερση του Ερμή όταν είδε την Περσεφόνη και την ιστορία του βιασμού της Δήμητρας από τον Ιασίωνα στη Σαμοθράκη. Κάποιος Ισίδωρος, που ήρθε στο νησί από την Αθήνα, άφησε μια περιγραφή της κορύφωσης της εποπτείας: ένα εντυπωσιακό φως που θύμιζε το τελετουργικό στην Ελευσίνα.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα των Μυστηρίων είναι η φύση των Σαμοθρακικών θεών. Οι νησιώτες τους αποκαλούσαν «Θεούς» ή «Μεγάλους Θεούς». Αυτή η ανωνυμία ήταν προβληματική για όσους ερχόντουσαν από μακριά, έτσι οι επισκέπτες είχαν την τάση να ταυτίζουν αυτούς τους ανώνυμους θεούς με θεότητες οικείες σε αυτούς. Ο Ηρόδοτος και ο Στησίμβροτος τους ταυτίζουν με τους Καβείρους, ενώ άλλοι Έλληνες και Ρωμαίοι τους αποκαλούσαν Κορύβαντες, Κουρήτες, Τελχίνες, Δάκτυλους κ.λπ. Ο Μνασέας από τα Πάταρα, που έζησε γύρω στο 200 π.Χ., αναφέρεται σε τρεις θεότητες που ονομάζονται Αξίερος, Αξιόκερσα και Αξιόκερσος και τους ταυτίζει αντίστοιχα με τη Δήμητρα, την Περσεφόνη και τον Άδη (μία ενδιαφέρουσα συσχέτιση καθώς δύο από τα ονόματα είναι αρσενικά και ένα γυναικείο. Η ταύτιση με τις Ελευσίνιες θεότητες υποδηλώνει έντονη ελευσινιακή επιρροή). Υπάρχει επίσης μια αναφορά σε έναν τέταρτο θεό που υπηρετούσε τους άλλους τρεις και λεγόταν Κασμίλος (ταυτιζόταν με τον Ερμή). Η τριάδα των θεοτήτων φαίνεται να είχε μεγάλη σημασία για την εξέλιξη των Μυστηρίων, παρόλο που τα ονόματά τους μπορούσαν να ποικίλλουν και δεν υπήρχε μία στερεότυπη εικονιστική παράδοση που να βοηθά στη διαμόρφωση και εδραίωση της φυσης και του χαρακτήρα των θεοτήτων.

Βιβλιογραφία

Bremmer, Jan. Initiation into the Mysteries of the Ancient World, Berlin: Walter de Gruyter, 2014.

Burkert, Walter. Homo Necans: The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth. Berkeley: University of California Press, 1983. 

Cosmopoulos, Michael (ed.). Greek Mysteries: The Archaeology of Ancient Greek Secret Cults, London: Routledge, 2005.