Τα αρχαιολογικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι αρχικά οι ιεροτελεστίες της Δήμητρας εξυπηρετούσαν τις ανάγκες μιας επίλεκτης ομάδας Ελευσινίων. Η τελετή μπορούσε είτε να ενισχύσει τους δεσμούς μεταξύ των μελών της ομάδας είτε να ενισχύσει την εξουσία της ομάδας απέναντι στον γενικό πληθυσμό μέσα από τον έλεγχο στην πρόσβαση στην τελετουργία. Τα Μυστήρια άνοιξαν σταδιακά σε έναν ευρύτερο κύκλο ανθρώπων. Ωστόσο, ποτέ δεν έχασαν τον χαρακτήρα του μυστηρίου, δηλαδή μιας θρησκευτικής παράδοσης προσβάσιμης μόνο σε όσους είχαν μυηθεί.

Τα Ελευσίνια Μυστήρια είχαν σημαντική διαφορά σε σχέση με άλλες αρχαίες ελληνικές εορτές. Ήταν ανοιχτά σε άνδρες και γυναίκες όλων των ηλικιών, ελεύθερους και σκλάβους, ανεξαρτήτως κοινωνικής και οικονομικής θέσης. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, «όποιος από τους Αθηναίους και τους άλλους Έλληνες επιθυμεί μυείται». Τα Μυστήρια μπορεί να ξεκίνησαν ως τοπική ιεροτελεστία, αλλά με την πάροδο των αιώνων, ο πανελλήνιος χαρακτήρας τους έγινε πιο έντονος με τη βοήθεια της αθηναϊκής επιθυμίας να προικίσει την τελετή με όση μεγαλοπρέπεια και σημασία μπορούσε να σηκώσει. Στο απόγειο της δημοτικότητάς τους, τα Μυστήρια προσέλκυσαν υποψήφιους μύστες από τα πέρατα του μεσογειακού κόσμου. Η Δήμητρα και η Περσεφόνη ήταν φιλόξενες οικοδέσποινες και πρόσφεραν τα θεϊκά τους δώρα σε όσους τα ζητούσαν.

Χάλκινο αγαλματίδιο μύστιδος. Κρατάει ένα ρόδι, σύμβολο γονιμότητας που συχνά συνδέεται με την Αφροδίτη ή την Περσεφόνη, 4ος-3ος αιώνας π.Χ., γλυπτό, The Metropolitan Museum of Art © 2000–2023 The Metropolitan Museum of Art / Public domain

Υπήρχαν όμως κάποιες εξαιρέσεις. Οι μυημένοι έπρεπε να μιλούν ελληνικά και τα χέρια τους να είναι καθαρά από αίμα (δηλαδή να μην έχουν μυαθεί με δολοφονία ανθρώπου). Ο πρώτος κανόνας είχε και πρακτικό χαρακτήρα, καθώς η γλώσσα έπαιζε κρίσιμο ρόλο στην τελετή και όσοι δεν μπορούσαν να κατανοήσουν τα λόγια των ιερέων δεν μπορούσαν να λάβουν το θείο μήνυμα. Η μόνη εθνική ομάδα που φαίνεται να εξαιρέθηκε από τη συμμετοχή ήταν οι Πέρσες λόγω της εχθρικής συμπεριφοράς τους προς τις θεές κατά τους Περσικούς Πολέμους (ο στρατός του βασιλιά Ξέρξη έκαψε το ιερό το 480 π.Χ.). Η Δήμητρα μπορούσε να κρατήσει μνησικακία και έγινε ανελέητη όταν οι άνθρωποι απέτυχαν να της φερθούν με σεβασμό. Οι Μεγαρείς, που κατά κάποιο τρόπο καταπάτησαν ιερή γη, ποτέ δεν κατάφεραν να εξευτελίσουν τις θεότητες στην Ελευσίνα, ενώ πολλοί λατρευτικοί τίτλοι αναφέρονται στην οργισμένη φύση της Δήμητρας: Στειρίτης (στείρα) στη Φωκίδα ή Ερινύς στην Αρκαδία. Για όσο διάστημα διατηρούσαν την ευλογία της, πάντως, άτομα, πόλεις και ολόκληρα έθνη μπορούσαν να περιμένουν μια ευνοϊκή και ανθρώπινη υποδοχή στην Ελευσίνα.

Επιπλέον, η μύηση ήταν εθελοντική και προσωπική, σε αντίθεση με τη συμμετοχή στην κρατική θρησκεία, όπου η απροθυμία να σταθούν στο πλάι των υπολοίπων μελών της κοινότητας μπορούσε να έχει σοβαρές συνέπειες για τα αδιάλλακτα άτομα που αρνούνταν να συμμορφωθούν σύμφωνα με τους κανόνες. Οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια ανέπτυξαν προσωπική σχέση με τη Δήμητρα και την Περσεφόνη. Μπορούσαν να προσμένουν μια ευτυχισμένη μετά θάνατον πορεία, καθώς και πλούτο και γονιμότητα κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Ο καλοπροαίρετος και γενναιόδωρος χαρακτήρας των δύο θεών επέτρεψε σχεδόν σε όλους να συμμετέχουν στις μυστικές τελετές τους και να βιώσουν «τις πραγματικές αρχές της ζωής και να μάθουν όχι μόνο να ζουν ευτυχισμένοι, αλλά να πεθαίνουν με μια πιο ισχυρή ελπίδα», όπως έγραψε ο Κικέρων.

Βιβλιογραφία

Bremmer, Jan. Initiation into the Mysteries of the Ancient World, Berlin: Walter de Gruyter, 2014.

Bridges, Emma (ed.). Cultural Responses to the Persian Wars: Antiquity to the Third Millennium, Oxford: Oxford University Press, 2007.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς Και Ελευσίνια Μυστήρια. Αθήνα: Κυκεών tales, 2010.

Wright, Dudley. The Eleusinian Mysteries and Rites, London: Theosophical Publishing House, 1919.