Αν οι Αθηναίοι ήταν εξαιρετικοί σε κάτι, αυτό ήταν η εισαγωγή νέων λατρειών στην Αθήνα και η μεταμόρφωσή τους σε κατεξοχήν αθηναϊκές θρησκευτικές εμπειρίες. Η τοπική λατρεία του Διονύσου στις Ελευθερές, στα όρια της Αττικής με τη Βοιωτία, εισήχθει στην πόλη τον καιρό του Πεισίστρατου, έπιασε βαθιές ρίζες και καρποφόρησε στα Μεγάλα Διονύσια, τη θεατρική γιορτή όπου μεγαλούργησαν οι σπουδαίοι τραγικοί ποιητές. Κάτι ανάλογο έγινε και με τη λατρεία της Δήμητρας, μετά την υπαγωγή της Ελευσίνας στην κυριαρχία των Αθηνών. Προς τιμήν των ελευσινίων θεοτήτων παραχωρήθηκε ευρύχωρο τέμενος στη βόρεια πλαγιά της Ακρόπολης, λίγο πάνω από την καρδιά της αρχαίας Αγοράς και δίπλα ακριβώς στην λιθόστρωτη οδό των Παναθηναίων.

Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, το Εν Άστει Ελευσίνιο περιβάλλονταν από μαντρότοιχο με είσοδο, η οποία έκλεινε ώστε να αποτρέπεται η είσοδος σε ζώα και ανθρώπους που θα μπορούσαν να βεβηλώσουν τον ιερό χώρο. Μέσα στον περίβολο βρέθηκε ναός των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ. με σηκό και έναν μικρό χώρο που ίσως χρησίμευε για τη φύλαξη ιερών σκευών. Στον προαύλιο χώρο του Ελευσινίου υπήρχε βωμός και πολυάριθμες αναθηματικές επιγραφές («Δήμητρι και Κόρηι»). Σύμφωνα με τον Παυσανία εδώ βρισκόταν και άγαλμα του Τριπτολέμου, ο οποίος ήταν ο πρώτος άνθρωπος που έσπειρε «ήμερο καρπό» υπό την καθοδήγηση της Δήμητρας.

Το Εν Άστει Ελευσίνιο έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή των Αθηνών, καθώς η ευρύχωρη αυλή ήταν κατάλληλη για τη συνεδρίαση της Βουλής. Όταν ξέσπασε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, οι κάτοικοι της Αττικής που ζούσαν στην ύπαιθρο κατέφυγαν για ασφάλεια εντός των τειχών και κατέλαβαν όλους τους ελεύθερους ανοικτούς χώρους και τα ιερά των θεών, με εξαίρεση το Ελευσίνιο που ήταν καλά περιφραγμένο και απρόσιτο. Τις παραμονές της αναχώρησης του αθηναϊκού στόλου για τη μεγάλη εκστρατεία στη Σικελία, το 415 π.Χ., ο Αλκιβιάδης και δεκάδες άλλοι επιφανείς Αθηναίοι παρώδησαν τα Ελευσίνια Μυστήρια και κατέστρεψαν ερμαϊκές στήλες και αγάλματα καθώς περιφέρονταν μεθυσμένοι στη νυχτερινή Αθήνα. Η οργή των συμπολιτών τους για τη βεβήλωση των μυστικών ιεροπραξιών ήταν τρομακτική και επιβλήθηκαν βαρύτατες τιμωρίες. Ο Αλκιβιάδης καταδικάστηκε σε θάνατο ενώ η περιουσία των ιερόσυλων (σπίτια, κτήματα, αμπέλια, ζώα, δούλοι, έπιπλα, οικιακά σκεύη και μεγάλες ποσότητες σύκων, ελιών και σταφυλιών) δημεύτηκε και εκποιήθηκε από πωλητές, οι οποίοι αφιέρωσαν στο Εν Άστει Ελευσίνιο τους καταλόγους με τα αντικείμενα που πουλήθηκαν σε πλειστηριασμό και τα ποσά που εισπράχθηκαν.

Πέρα από τον ρόλο του στη διεξαγωγή των Μεγάλων Μυστηρίων, το Εν Άστει Ελευσίνιο βρισκόταν στο επίκεντρο και της έτερης ετήσιας σημαντικής θρησκευτικής εορτής προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης. Τα Θεσμοφόρια λάμβαναν χώρα ένα περίπου μήνα μετά τα Μυστήρια, στα μέσα του Πυανεψιώνα (τέλη Οκτωβρίου), όταν ξεκινούσε η σπορά. Τα Θεσμοφόρια ήταν αποκλειστικά γυναικεία εορτή και αποσκοπούσαν στην προστασία της ευφορίας της γης και των ανθρώπων. Επίκεντρο του εορτασμού ήταν η ρίψη χοιριδίων σε χάσματα ή κοιλότητες βράχων (τα λεγόμενα μέγαρα) και η αποκομιδή των αποσυντεθειμένων καταλοίπων ώστε να προσφερθούν στον βωμό της Δήμητρας. Στη διάρκεια των Θεσμοφορίων ο περίβολος του Εν Άστει Ελευσινίου έκλεινε και οι γυναίκες τελούσαν ανενόχλητες τις απαραίτητες λατρευτικές πράξεις.

 

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Παπαγγελή, Καλλιόπη, Ελευσίνα: ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα: Όμιλος Λάτση, 2002.

Smith, William. A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology. Boston: Little, Brown and co., 1867.

 

Εικόνες

1η (και τελευταία) εικόνα: American School of Classical Studies / Athenian Agora Excavations / Αγνώστου (1959): Το πρόπυλο του Ελευσινίου.

2η εικόνα: American School of Classical Studies / Athenian Agora Excavations / Ιωάννης Τραυλός (1962): Το Ελευσίνιο της Αθήνας.

3η εικόνα: American School of Classical Studies / Athenian Agora Excavations / Richard C. Anderson (1993): Το Εν Άστει Ελευσίνιο.

4η εικόνα: American School of Classical Studies / Athenian Agora Excavations / Αγνώστου (χ.χ.): Κανονισμοί που σχετίζονται με τα Ελευσίνια Μυστήρια (βουστροφηδόν γραφή).