Μετά την ήττα του Ξέρξη στη Σαλαμίνα, ο Αθηναίος στρατηγός Θεμιστοκλής ισχυρίστηκε ότι η νίκη των Ελλήνων ήταν αποτέλεσμα θεϊκής παρέμβασης, επειδή θεοί και ήρωες «δεν ήθελαν να δουν έναν άνθρωπο να κυβερνά και την Ασία και την Ευρώπη». Οι αρχαίες πηγές είναι γεμάτες παραδόσεις Ελλήνων που αναπέμπουν ευχαριστίες σε διάφορους θεούς για τη βοήθειά τους. Η Δήμητρα, που έδωσε στην ανθρωπότητα τα δημητριακά και τα ιερά Μυστήρια, δεν ήταν πολεμική θεά αλλά η συμβολή της στην ελληνική νίκη ήταν ουσιαστική και καθοριστική. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η Δήμητρα βοήθησε τους Έλληνες στις Πλαταιές και τη Μυκάλη, σημαντικές ελληνικές νίκες από ξηρά και θάλασσα.
Η πιο διάσημη ιστορία, όμως, αφορά μια θαυματουργή οπτασία την παραμονή της ναυμαχίας της Σαλαμίνας το 480 π.Χ. Ο περσικός στρατός λεηλατούσε το Θριάσιο πεδίο όταν ο Δικαίος, ένας εξόριστος Αθηναίος στην υπηρεσία του Ξέρξη, παρατήρησε ένα τεράστιο σύννεφο σκόνης να κατευθύνεται προς το μέρος τους από την Ελευσίνα. Έμοιαζε να σηκώνεται από τον βηματισμό τριάντα χιλιάδων ανδρών. Ο Δικαίος γνώριζε ότι οι Αθηναίοι είχαν εγκαταλείψει την Αττική, γι' αυτό απόρησε με την εμφάνιση του σύννεφου. Ξαφνικά άκουσε μια φωνή που έμοιαζε με τον μυστικιστικό «Ίακχο». Ο Δημάρατος, ένας εξόριστος Σπαρτιάτης που υπηρετούσε και αυτός τον βασιλιά Ξέρξη αλλά αγνοούσε το τελετουργικό της Ελευσίνας, ρώτησε τον Δίκαιο τι ήταν αυτή η κραυγή και ο εξόριστος Αθηναίος απάντησε ότι μεγάλη καταστροφή απειλούσε τον περσικό στρατό. Εφόσον η Αττική ήταν έρημη, η φωνή ήταν θεϊκή και ερχόταν από την Ελευσίνα για να εκδικηθεί τους Αθηναίους. Όταν το σύννεφο στράφηκε προς τον περσικό στόλο στη Σαλαμίνα, έγινε φανερό στον Δικαίο ότι η βασιλική αρμάδα θα χανόταν σύντομα.
Η ιστορία αυτής της οπτασίας καταδεικνύει την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι τα ιερά Μυστήρια της Δήμητρας έπρεπε να εορταστούν την κατάλληλη στιγμή. Ο Δικαίος ένιωσε ότι το σύννεφο σηκώθηκε από τα πόδια τριάντα χιλιάδων ανδρών, αριθμό που χρησιμοποιεί ο Ηρόδοτος για το σύνολο του πληθυσμού της Αθήνας την εποχή της περσικής εισβολής. Η μάχη της Σαλαμίνας έγινε στα τέλη Σεπτεμβρίου, την εποχή που γιορτάζονταν τα Μυστήρια. Εφόσον οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν, μια θεϊκή ομάδα πνευμάτων αντικατέστησε τους μύστες και βάδισε με την κραυγή του «Ιάκχου» προτού ενωθεί με τους Έλληνες στη Σαλαμίνα για να νικήσει τους αλαζονικούς Πέρσες.
Βιβλιογραφία
Bridges, Emma (ed.). Cultural Responses to the Persian Wars: Antiquity to the Third Millennium, Oxford: Oxford University Press, 2007.
Kerényi, Carl. Eleusis: Archetypal Image of Mother and Daughter, Princeton: Princeton University Press, 2020.
Schlesier, Renate. A Different God?: Dionysos and Ancient Polytheism, Berlin: Walter de Gruyter, 2011.
