Ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα συγκαταλέγεται στους μεγαλύτερους του είδους και είναι το παλαιότερο διασωθέν κείμενο που αναφέρεται στην αρχέγονη λατρεία της θεάς. Πρόκειται για μακροσκελές ποίημα που διηγείται τις πράξεις και τις περιπέτειες της Δήμητρας μετά την αρπαγή της Περσεφόνης, σύμφωνα με την τοπική παράδοση της Ελευσίνας. Η δημιουργία του τοποθετείται στο δεύτερο μισό του έβδομου προχριστιανικού αιώνα (650-600 π.Χ.) αλλά δεν γνωρίζουμε τον δημιουργό (ή τους δημιουργούς) του. Ο ύμνος είναι γραμμένος στο ίδιο μέτρο με τα μεγάλα επικά ποιήματα του Ομήρου (δακτυλικό εξάμετρο) και ακολουθεί αυτά τα πρότυπα στην ορθογραφία και την αφηγηματική τεχνική με την επαναλαμβανόμενη χρήση στερεότυπων εκφράσεων, οι οποίες βοηθούν τον ραψωδό να απομνημονεύσει και να απαγγείλει τα πολύστιχα αυτά ποιήματα.

Ο Ύμνος στη Δήμητρα ακολουθεί σε γενικές γραμμές τη συνηθισμένη για τους ομηρικούς ύμνους διάταξη και παρουσίαση του υλικού. Ξεκινάει και ολοκληρώνεται με επίκληση στη θεά και στις ιδιαίτερες ικανότητες ή περιοχές ευθύνης της Δήμητρας. Οι στίχοι όπου αναφέρεται το όνομά της συνοδεύονται από χαρακτηριστικά επίθετα που προσιδιάζουν στη θεά της γεωργίας. Ο ποιητής μοιάζει ενίοτε να συνομιλεί μαζί της και να της υπενθυμίζει παλαιότερες ευεργεσίες, ώστε να εξασφαλίσει και τις μελλοντικές που έχουν ανάγκη οι πιστοί. Το ποίημα αναφέρεται σε ένα από τα πιο δραματικά επεισόδια του μυθικού βίου της Δήμητρας (την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Αϊδωνέα/ Πλούτωνα), και λειτουργεί ως η επίσημη εξιστόρηση των ελευσινιακών παραδόσεων που σχετίζονται με την ίδρυση του ιερού της θεάς και την άνθηση των Μεγάλων Μυστηρίων.

Όπως και οι άλλοι ύμνοι, το συγκεκριμένο ποίημα τοποθετείται χρονικά σε εκείνη τη μεταβατική φάση της ανθρώπινης εξέλιξης όπου ο κόσμος δεν έχει ακόμα πάρει τη «σωστή» μορφή του. Ο Δίας έχει δώσει την έγκρισή του για την απαγωγή της Κόρης αλλά δεν έχει ενημερώσει τη μάνα, η οποία αρνείται να επιτρέψει στη γη να αποδώσει καρπούς όσο η ίδια σπαράζει για την απώλεια της Περσεφόνης. Η ανθρωπότητα απειλείται με αφανισμό αλλά η παρέμβαση του άρχοντα θεών και θνητών δίνει τη λύση. Ο Πλούτωνας κρατάει τη νύφη του (έστω και για σχετικά περιορισμένο χρονικό διάστημα), αλλά και ο επίγειος κόσμος απολαμβάνει τα οφέλη από την παρουσία της Περσεφόνης στο πλευρό της μητέρας της. Οι θνητοί γλυτώνουν από τη σιτοδεία και κερδίζουν ένα όφελος που δεν γνώριζαν ως εκείνη τη στιγμή (την καλλιέργεια των σιτηρών και το περιεχόμενο των Μυστηρίων).

Μία ιδιομορφία του Ομηρικού Ύμνου στη Δήμητρα είναι ο αξιόλογος ρόλος των θνητών. Στους περισσότερους ύμνους οι άνθρωποι δεν συμμετέχουν ιδιαίτερα στα τεκταινόμενα. Στην περίπτωση του ύμνου στη Δήμητρα, όμως, έχουμε μια λεπτομερή παρουσίαση των αρχόντων της Ελευσίνας και της οικογένειας του βασιλιά Κελεού. Το χάσμα ανάμεσα στον θεϊκό κόσμο και την κοινωνία των ανθρώπων παραμένει, εντούτοις, τεράστιο. Η είσοδος της Δήμητρας στο ανάκτορο του Κελεού γεμίζει τον χώρο με λαμπρό φως (και η θεά ακουμπάει με το κεφάλι της τα δοκάρια της οροφής). Η προσπάθεια της θεάς να καταστήσει τον νεαρό πρίγκιπα Δημοφώντα αθάνατο καταλήγει σε αποτυχία εξαιτίας της ανθρώπινης περιέργειας της μητέρας του, που παραμονεύει τη Δήμητρα το βράδυ. Ο Δημοφών θα πρέπει να πεθάνει, αλλά το επεισόδιο λειτουργεί ως υπόμνηση του μεγαλύτερου δώρου της θεάς στους ανθρώπους. Η ευεργεσία της Δήμητρας συνοδεύει τους ανθρώπους στη διάρκεια του βίου τους (με την πλούσια αγροτική παραγωγή) και, μολονότι δεν μπορεί να τους σώσει από τον θάνατο, μπορεί να τους προσφέρει την παρηγοριά μιας καλύτερης μεταθανάτιας πορείας στο σκοτεινό βασίλειο του Άδη.

Η κλασική αρχαία γραμματεία περιλαμβάνει σχετικά λίγες αναφορές στους Ομηρικούς Ύμνους, αλλά η σημασία τους πυκνώνει από τα ελληνιστικά χρόνια. Ο μεγαλύτερος ποιητής του τρίτου και του δεύτερου προχριστιανικού αιώνα, ο Καλλίμαχος, έγραψε μια συλλογή ύμνων με σαφείς επιδράσεις από τους Ομηρικούς Ύμνους προς τη Δήμητρα και τον Απόλλωνα. Αυτοί οι ύμνοι επηρέασαν και τον Ρωμαίο ποιητή Οβίδιο, που συνέθεσε δύο εκδοχές για την αρπαγή της Περσεφόνης στις Μεταμορφώσεις (Metamorphoses) και στο Ημερολόγιο (Fasti).

Ο Ύμνος στη Δήμητρα συνέχισε να ασκεί επίδραση στα νεότερα χρόνια και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς Ευρωπαίους ποιητές, θεατρικούς συγγραφείς και συνθέτες. Ο Βρετανός ποιητής Άλτζερνον Σουίνμπορν (Algernon Swinburne, 1837-1909) πενθεί για το τέλος του παγανισμού στο ποίημα Hymn to Persephone (1866) ενώ στο μακροσκελές At Eleusis, που κυκλοφόρησε το ίδιο έτος, παρουσίαζει τη θεά Δήμητρα να θρηνεί μπροστά στον λαό της Ελευσίνας για την αποτυχία της προσπάθειάς της να καταστήσει αθάνατο τον γιο της Μετάνειρας (ακολουθώντας την παράδοση του Οβιδίου, ωστόσο, αυτό το παιδί είναι ο Τριπτόλεμος και όχι ο Δημοφών). Ο βικτωριανός ποιητής Τζορτζ Μέρεντιθ (George Meredith, 1828-1909) περιγράφει την επανένωση της Δήμητρας και της Περσεφόνης στο ποίημα The Day of the Daughter of Hades (1883) αλλά τοποθετεί τη σκηνή στη Σικελία και επινοεί μία κόρη της Περσεφόνης και του Άδη (ονόματι Σκιαγένεια). Ιδιαίτερο θαυμασμό για τον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα έτρεφε και ο Γάλλος μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας Αντρέ Ζιντ (André Gide, 1869-1951), ο οποίος έγραψε το λιμπρέτο για το μελόδραμα Perséphone του Ρώσου μουσικοσυνθέτη Ιγκόρ Στραβίνσκι (1882-1971). Ο Ζιντ κάνει σαφείς αναφορές στον Ομηρικό Ύμνο αλλά εισάγει και σημαντικές καινοτομίες, όπως τη συνειδητή απόφαση της Κόρης να μείνει βασίλισσα στον Κάτω Κόσμο από έλεος για τις ψυχές των θνητών που κατοικούν αιώνια στο σκοτάδι και τον γάμο της με τον Τριπτόλεμο. 

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Cashford, Jules και Richardson, Nicholas. The Homeric Hymns, London: Penguin, 2003.

Crudden, Michael. The Homeric Hymns, Oxford: Oxford University Press, 2008.

Foley, Helene. The Homeric Hymn to Demeter: Translation, Commentary, and Interpretive Essays, Princeton: Princeton University Press, 2013.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.