Οι Ορφικοί Ύμνοι είναι συλλογή 87 ποιημάτων σε εξάμετρο στίχο. Η σύνθεση των Ορφικών Ύμνων χρονολογείται στους τέσσερις πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες (με πιο πιθανή την περίοδο του δευτέρου ή τρίτου αιώνα), αν και δεν αποκλείεται να κυκλοφορούσαν στον ελληνικό χώρο για αιώνες προτού τελικά γίνει κάποια προσπάθεια επίσημης κωδικοποίησης και καταγραφής στα αυτοκρατορικά ρωμαϊκά χρόνια. Δεν γνωρίζουμε τον τόπο όπου δημιουργήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν αρχικά. Η παρουσία θεοτήτων που ήταν σχεδόν παντελώς άγνωστες στην ηπειρωτική Ελλάδα στρέφει την έρευνα προς την κατεύθυνση της Μικράς Ασίας και την Πέργαμο, όπου θα μπορούσαν να έχουν χρησιμοποιηθεί σε μυστηριακές διονυσιακές τελετές στο τέμενος της Δήμητρας (μία θεωρία με πολλούς υποστηρικτές και επικριτές, η οποία μένει προς το παρόν γοητευτική αλλά αναπόδεικτη).

Οι Ορφικοί Ύμνοι συγκροτούν μία συλλογή που αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου λογοτεχνικού ρεύματος που αποκαλείται «ορφικό». Δεν πρόκειται, βέβαια, για το προϊόν ενός ενιαίου και συγκροτημένου κινήματος. Ο όρος απλά δηλώνει οτιδήποτε έχει κάποια σχέση, έστω και απόμακρη, με τον μυθολογικό μουσικό από τη Θράκη. Αλλά η ύπαρξη (ή μη) του Ορφέα αποτελεί ακόμα ένα μυστήριο. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Ορφέας ήταν φημισμένος βάρδος από τις άγριες ερημιές της Θράκης με τόσο ταλέντο στη λύρα ώστε μπορούσε να μετακινήσει άψυχα αντικείμενα και να φέρει δάκρυα στα μάτια της Περσεφόνης και του Πλούτωνα. Ήταν, επίσης, γνώστης των μυστικών που οδηγούσαν την ψυχή σε καλόφημη πορεία μετά τον θάνατο, μία ευλογία που μοιράστηκε με τους ανθρώπους στο πλαίσιο μυστηριακής λατρείας. Ο αρχαίος κόσμος ήταν γεμάτος με ποιήματα που αποδίδονταν στον Ορφέα. Ορισμένα ήταν αναμφίβολα πολύ παλαιά, άλλα όμως είχαν δημιουργηθεί ξεκάθαρα σε μεταγενέστερες περιόδους και απλά αξιοποιούσαν το όνομα του μυθικού ποιητή για να εξασφαλίσουν κύρος και διάδοση σε ευρύτερα στρώματα.

Η ορφική μυθολογία, όπως εκφράζεται μέσα από τους ύμνους, υιοθετεί πολλά στοιχεία από την παράδοση του Ομήρου και του Ησιόδου, αλλά προσθέτει και δικές της λεπτομέρειες. Οι ύμνοι ήταν θρησκευτικά ποιήματα που υμνούσαν κάποια θεότητα και εξέφραζαν κάποιο αίτημα ή προσευχή. Μπορούσαν όμως να έχουν και άλλο χαρακτήρα, ως λυρικά ποιήματα που συνοδεύονταν από μουσικά όργανα, αφιερώσεις που διασώθηκαν σε κίονες ή τοίχους, μαγικές επικλήσεις και έργα φιλοσοφικού χαρακτήρα. Ο συνθέτης (ή συνθέτες) των Ορφικών Ύμνων που έχουν διασωθεί ως τις μέρες μας έκανε μια διαλογή από όλες αυτές τις παραδόσεις. Το αποτέλεσμα είναι ποιήματα θρησκευτικού και φιλοσοφικού χαρακτήρα που εκφράζουν μία περίοδο συγκρητισμού. Η αγωνία του ανθρώπου μπροστά στο αναπόδραστο τέλος τον παρακινεί να επικαλεστεί τη βοήθεια όλων των θεών και των δαιμόνων που μπορούν να βοηθήσουν για τη σωτηρία της ψυχής. Οι ύμνοι μεταμορφώνονται έτσι σε μια ιδιόμορφη «βάση δεδομένων» αρχαίων θρησκευτικών δοξασιών και παραδόσεων.

Οι περισσότεροι Ορφικοί Ύμνοι απευθύνονται σε θεότητες και έννοιες (Δίκη, Δικαιοσύνη, Νόμος) του ελληνικού πανθέου. Υπάρχει ένας ύμνος για τον Άδωνι και τρεις για θεότητες της Ανατολίας (Μίση, Ίππα, Μηλινόη). Επτά ύμνοι είναι αφιερωμένοι στον Διόνυσο, που αποτελεί τον ανώτερο θεό του Ορφισμού, ενώ μόνο τρεις αναφέρονται στον Δία. Σε πολλούς ύμνους υπάρχουν συγκεκριμένες αναφορές σε αρώματα και αρωματικές ουσίες που συνδέονται με συγκεκριμένες θεότητες, αλλά παραμένει ασαφής ο λόγος ή η ακριβής σχέση ανάμεσα στην αίσθηση της όσφρησης και τους θεούς. Η οργάνωση των Ύμνων ακολουθεί μια εξελικτική πορεία από τις πρώτες γενιές των θεών και το θέμα της δημιουργίας για να καταλήξει στον ύπνο, τα όνειρα και τον θάνατο. Στο ενδιάμεσο ξεδιπλώνεται η εμφάνιση του φυσικού κόσμου, η κυριαρχία του Διός, η εναλλαγή των δομικών στοιχείων του σύμπαντος κόσμου (φωτιά αέρας, νερό και γη), η γέννηση και η λατρεία του Διονύσου και ποικίλες μικρότερες θεότητες που σχετίζονταν με την ορφική διδασκαλία.

Βιβλιογραφία

Athanassakis, Apostolos και Wolkow, Benjamin. The Orphic Hymns, Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2013.

Edmonds, Radcliffe G. III. Redefining ancient Orphism, Cambridge: Cambridge University Press, 2013.

Powell, Barry. Greek Poems to the Gods: Hymns from Homer to Proclus, Berkeley: University of California Press, 2021.