Τα Θεσμοφόρια ήταν ανάμεσα στις πιο δημοφιλείς και διαδεδομένες εορτές του αρχαίου ελληνικού κόσμου προς τιμήν της θεάς Δήμητρας. Οι αρχαίες πηγές επιβεβαιώνουν την τέλεσή τους σε πενήντα τουλάχιστον πόλεις στην Ελλάδα, τη Μικρά Ασία, τη Σικελία, την Κάτω Ιταλία και τη βόρεια Αφρική. Ο εορτασμός διαρκούσε τρεις ή τέσσερεις μέρες και περιλάμβανε διάφορες τελετουργίες. Τα Θεσμοφόρια ήταν γυναικεία εορτή που προωθούσε τη γονιμότητα της γης και των ανθρώπων. Σε αυτό το πλαίσιο λάμβανε χώρα μία από τις πιο συναρπαστικές παραδόσεις που σχετίζονται με τα Θεσμοφόρια, η συγκέντρωση των σάπιων υπολειμμάτων μικρών γουρουνιών από υπόγειους θαλάμους γεμάτους φίδια που ήταν γνωστοί ως «μέγαρα». Το κρέας αναμειγνυόταν με σπόρους και τοποθετούνταν στους βωμούς προτού μοιραστεί στην κοινότητα. Υπήρχε διαδεδομένη πίστη στην ικανότητα αυτού του μείγματος να εξασφαλίσει σπουδαία σοδειά σε όποιον το ανακάτευε με τους σπόρους πριν ξεκινήσει η σπορά στους αγρούς.

Πήλινο ειδώλιο θηλυκού χοιριδίου, Ανακαλύφθηκε κατά την ανασκαφή του Ιερού της Δήμητρας Χαμύνης στην Ολυμπία, πλησίον του Αρχαιολογικού Χώρου της Ολυμπίας, 4ος αιώνας π.Χ., γλυπτό, Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου © Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου

Υπάρχει, ωστόσο, μία σύγχυση ως προς τον χρόνο ρίψης των γουρουνιών στα μέγαρα. Ασφαλώς χρειαζόταν κάποιος χρόνος για να σαπίσουν οι σωροί των ζώων, οπότε είναι σχεδόν βέβαιο πως η συγκεκριμένη τελετουργία λάμβανε χώρα πολλούς μήνες πριν τα Θεσμοφόρια. Στην Ελευσίνα ίσως να συνδεόταν με τον εορτασμό των Μεγάλων Μυστηρίων στις αρχές του προηγούμενου φθινοπώρου. Η συγκεκριμένη λατρευτική εκδήλωση έχει έντονα ορφικά ίχνη καθώς στην ορφική εκδοχή του μύθου της Δήμητρας και της Περσεφόνης οι χοίροι του Ευβουλέα έπεσαν στο χάσμα από το οποίο εμφανίστηκε ο Άδης για να αρπάξει την Κόρη. Τρεις λάκκοι μπροστά από το Τελεστήριο στην Ελευσίνα έχουν θεωρηθεί ως τα περίφημα μέγαρα της Δήμητρας.

Ερυθρόμορφη λήκυθος που απεικονίζει νεαρή γυναίκα έτοιμη να πετάξει ένα χοιρίδιο στο μέγαρο, 5ος αιώνας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο © ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ/ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ & ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ

Στην Αθήνα ο εορτασμός των Θεσμοφορίων διαρκούσε τρεις μέρες, στις 11-13 Πυανεψιώνος (Οκτώβριος-Νοέμβριος), λίγο πριν το όργωμα και τη σπορά, καθώς στόχος της τελετουργίας ήταν η εξασφάλιση της βλάστησης των σπόρων. Τα Θεσμοφόρια εορτάζονταν αποκλειστικά από τις συζύγους των Αθηναίων πολιτών και οι άνδρες ήταν αποκλεισμένοι από τις τελετουργίες. Η πρώτη μέρα ήταν γνωστή ως άνοδος. Οι Αθηναίες σχημάτιζαν πομπή προς το ιερό της Δήμητρας και παρέμεναν στο Θεσμοφόριο κατά τη διάρκεια του εορτασμού σε πρόχειρες σκηνές. Παράλληλα, συμμετείχαν σε θυσίες και χορούς. Η δεύτερη μέρα ήταν γνωστή ως νηστεία. Απαγορευόταν η κατανάλωση στερεών τροφών, ενώ οι γυναίκες κάθονταν στο χώμα σε ανάμνηση του ταπεινού καθίσματος που προτίμησε η Δήμητρα στο παλάτι του Κελεού στην Ελευσίνα (αντί για κάποια πολυτελή καρέκλα). Η τρίτη μέρα ονομαζόταν Καλλιγένεια και ήταν αφιερωμένη στη θεά «των όμορφων απογόνων». Μετά τη νηστεία του προηγούμενου εικοσιτετραώρου, οι γυναίκες συμμετείχαν σε λαμπρό εορτασμό με δείπνο. Σύμφωνα με αθηναϊκό νόμο, μάλιστα, οι πολίτες με περιουσία τουλάχιστον τριών ταλάντων ήταν υποχρεωμένοι να καλύψουν τα έξοδα του εορτασμού για τις συζύγους τους.

Μελανόμορφη κύλικα που πιθανώς δείχνει σκηνή από τα Αττικά Θεσμοφόρια (α), The Painter of the Burgon Sianas, 560-550 π.Χ., αγγείο, The British Museum © The Trustees of the British Museum

Κατά τη διάρκεια της τρίτης ημέρας, οι γυναίκες που ήταν γνωστές ως αντλήτριες κατέβαιναν στα μέγαρα και συγκέντρωναν τον ιερό σωρό από το αποσυντιθέμενο κρέας των γουρουνιών και τα ιερά αντικείμενα που είχαν ρίξει οι γυναίκες στους υπόγειους θαλάμους: φαλλικά και αναπαραγωγικά σύμβολα από ζύμη, ομοιώματα φιδιών και κλαδιά πεύκου. Τα Θεσμοφόρια ήταν περίοδος μεγάλης ελευθεριότητας για τις γυναίκες, που αντάλλασσαν προσβολές και βωμολοχίες με σκοπό την εξασφάλιση της γονιμότητας. Ο Έλληνας αστρονόμος Κλεομήδης, μάλιστα, παρομοίωσε το λεξιλόγιο των γυναικών στα Θεσμοφόρια (αισχρολογίαι) με το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούσαν συνήθως οι ιερόδουλες.

Βιβλιογραφία

Blundell, Sue. Women in Ancient Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1995.

Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Habash, Martha. “The Odd Thesmophoria of Aristophanes' Thesmophoriazousai”, Greek, Roman, and Byzantine Studies, 38, 1 (Spring 1997), σελ. 19-40.

Stallsmith, Allaire. “The Name of Demeter Thesmophoros”, Greek, Roman, and Byzantine Studies, 48 (2008), σελ. 115–131.