Στο σημείο που η Ιερά Οδός βγαίνει από το διάσελο του Δαφνίου, οι ταξιδιώτες και οι μύστες συναντούσαν τους Ρειτούς, το παραδοσιακό σύνορο της χώρας των Ελευσινίων προς τους άλλους Αθηναίους. Οι Ρειτοί τροφοδοτούνταν από τα άφθονα νερά πηγών στις δυτικές υπώρειες του όρους Αιγάλεω, σε απόσταση περίπου 300 μέτρων βορείως της ακτογραμμής. Οι πηγές βρίσκονταν σε βαθουλώματα και σχημάτιζαν δύο λίμνες, οι οποίες ήταν αφιερωμένες στις θεές της Ελευσίνας: η βόρεια λίμνη στη Δήμητρα και η νότια στην Περσεφόνη. Τα νερά των λιμνών έρεεαν προς τη θάλασσα και σχημάτιζαν έλη, τα οποία καθιστούσαν δύσκολη τη διάβαση σε αυτό το σημείο, με αποτέλεσμα η αρχική πορεία της Ιεράς Οδού να ακολουθεί την πλαγιά του βουνού και να περνάει βόρεια των πηγών. Στα κλασικά χρόνια, ωστόσο, κατασκευάστηκαν τεχνητά φράγματα για να συγκρατούν τα νερά των λιμνών και μικρές γέφυρες πάνω από τα ρέματα, που επέτρεπαν στους διαβάτες και στα αμάξια να διασχίζουν την περιοχή με ασφάλεια. 

Το 421 π.Χ. οι Αθηναίοι αποφάσισαν να κατασκευάσουν λίθινη γέφυρα με πλάτος ενάμιση μέτρο προκειμένου οι ιερείς της Δήμητρας να μπορούν να μεταφέρουν τα ιερά στην Αθήνα με ασφάλεια. Η γέφυρα ήταν σκόπιμα στενή ώστε να μην μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν τροχοφόρα, δεδομένοι ότι οι συνοδοί των ιερών αντικειμένων έπρεπε να είναι πεζή. Αυτό το ψήφισμα για τη γεφύρωση ενός από τα ρέματα των Ρειτών διασώθηκε σε ανάγλυφο που φυλάσσεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Ελευσίνας. Το κείμενο του ψηφίσματος επιστέφεται με ανάγλυφη παράσταση που απεικονίζει (αριστερά) τη θεά Δήμητρα και την Περσεφόνη με δάδες στα χέρια και (δεξιά) την θεά Αθηνά πάνοπλη να δίνει το δεξί της χέρι σε νεαρό άνδρα (τον Τριπτόλεμο ή την προσωποποίηση του δήμου των Ελευσινίων).

Το πρώτο καλοκαίρι του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ.) διεξήχθη στους Ρειτούς αψιμαχία ανάμεσα στους Λακεδαιμόνιους και το αθηναϊκό ιππικό. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αρχίδαμος είχε εισβάλλει στο Θριάσιο πεδίο και λεηλατούσε την ευρύτερη περιοχή προκειμένου να αναγκάσει τους Αθηναίους να βγουν από τα τείχη για μάχη ή τουλάχιστον να προκαλέσει διχόνοια ανάμεσα στους γεωργούς που έβλεπαν ανήμποροι να καταστρέφονται οι σοδειές τους και τους υπόλοιπους συμπατριώτες τους. Οι Αθηναίοι, πιστοί στην πρόταση του Περικλή να αποφύγουν τις μεγάλες μάχες με το σπαρτιατικό πεζικό, παρέμειναν κλεισμένοι στο Θεμιστόκλειο τείχος, με εξαίρεση μικρές ομάδες ιππέων που έκαναν σύντομες εξορμήσεις για να παρενοχλούν τους Πελοποννησίους. Μία από αυτές τις ομάδες συγκρούστηκε με τον στρατό του Αρχίδαμου στους Ρειτούς και ηττήθηκε. 

Το νερό των Ρειτών ήταν υφάλμυρο λόγω της γειτνίασης με τη θάλασσα και οι λίμνες ήταν φημισμένες για τα περίφημα χέλια που ζούσαν σε αυτές, αν και το δικαίωμα αλιείας στους Ρειτούς ήταν αποκλειστικό προνόμιο των ιερέων της Δήμητρας.

Στις αρχές του 19ου αιώνα, το νερό των Ρειτών αξιοποιήθηκε για την κίνηση δύο παράλιων υδρόμυλων. Ο Γάλλος μυθιστοριογράφος Γκυστάβ Φλωμπέρ, που επισκέφτηκε την Ελευσίνα στα τέλη του 1850, πέρασε από τους Ρειτούς χρησιμοποιώντας ένα γεφύρι και περιέγραψε τις λίμνες ως πλημμυρισμένο βάλτο. Η περιοχή ήταν αρκετά παραμελημένη καθώς η έλλειψη πόρων και η κρατική αδιαφορία δεν επέτρεπε στους κατοίκους να συντηρούν τα αυλάκια αποστράγγισης, με αποτέλεσμα το υφάλμυρο νερό να έχει κατακλύσει μεγάλες εκτάσεις καλλιεργήσιμων εδαφών. Μόνο στις βραχώδεις όχθες των λιμνών υπήρχαν κάποια μικρά αμπελοχώραφα, ενώ η ελονοσία θέριζε τους Αρβανίτες των κοντινών κοινοτήτων.

Οι δύο λίμνες διατηρήθηκαν μέχρι τη δεκαετία του 1950. Η βόρεια, που ήταν πλέον γνωστή ως Κεφαλάρι, αποστραγγίστηκε και επιχωματώθηκε τη δεκαετία του 1950 προκειμένου να κατασκευαστούν τα διυλιστήρια του Ασπρόπυργου. Η νότια διατηρείται ως τις μέρες μας, αν και τα νερά της παραμένουν ως επί το πλείστον αθέατα για τους περαστικούς καθώς κρύβονται πίσω από τους πυκνούς καλαμιώνες. Η σημερινή ονομασία της (λίμνη Κουμουνδούρου) οφείλεται είτε σε παλιά οικογένεια γαιοκτημόνων στους οποίους ανήκε η ευρύτερη περιοχή τον 19ο αιώνα, είτε στον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, στη διάρκεια της θητείας του οποίου τη δεκαετία του 1860 έγιναν έργα οδοποιίας μεταξύ της θάλασσας και της λίμνης.

 

Έρευνα και συγγραφή

MENTOR

 

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Kourouniotis, Konstantinos. Eleusis: a guide to the excavations and the museum, Athens: The Archaeological Society at Athens, 1936.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Παπαγγελή, Καλλιόπη, Ελευσίνα: ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα: Όμιλος Λάτση, 2002.

 

Εικόνες

1η (και τελευταία) εικόνα: Αεροφωτογραφία της λίμνης Κουμουνδούρου στον Ασπρόπυργο / Aerial-motion

2η εικόνα: Αγνώστου: Οι λίμνες των Ρειτών / Κώστας Λυκίδης (ιδιωτική συλλογή)

3η εικόνα: Αγνώστου (422-421 π.Χ.): Το ψήφισμα των Ρειτών / Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας

4η εικόνα: Sir William Gell (περ. 1801-1813): Το Θριάσιο πεδίο και οι λίμνες των Ρειτών / Βρετανικό Μουσείο