Στις αρχές της δεκαετίας του 360, ο Αρμένιος χριστιανός δάσκαλος και ρήτορας Προαιρέσιος ζήτησε από τον ιεροφάντη στην Ελευσίνα να προβλέψει τη διάρκεια των μέτρων που έλαβε ο αυτοκράτορας Ιουλιανός κατά των Χριστιανών. Δεν υπάρχει βεβαιότητα ως προς την ταυτότητα του ιεροφάντη. Ωστόσο, φαίνεται πιθανό να ήταν ο Νεστόριος, ένας από τους κύριους συμβούλους του Ιουλιανού, στον οποίο ο αυτοκράτορας είχε αναθέσει να αποκαταστήσει τη λατρεία της Δήμητρας στην Ελευσίνα. Ο Ευνάπιος, ιστορικός και βιογράφος των τελευταίων Ελλήνων φιλοσόφων και ρητόρων, σπούδασε κοντά στον Προαιρέσιο και αναφέρθηκε στην παρακμή του ιερού στα τέλη του τέταρτου αιώνα. Ένας ιεροφάντης από το γένος των Ευμολπιδών είχε μυήσει τον Ευνάπιο, αλλά δεν μπορούσε να κρύψει τους φόβους του για το μέλλον. Ο ιεροφάντης (ο Ευνάπιος αρνείται να αποκαλύψει το όνομά του) προφήτευσε την καταστροφή των ναών και τον θάνατο της θρησκευτικής παράδοσης που θα προέκυπτε με την ανάδειξη ενός άνδρα μη αθηναϊκής καταγωγής στο αξίωμα του αρχιερέα της Δήμητρας. Αυτός ο άντρας δεν θα είχε το δικαίωμα να πλησιάσει τον θρόνο του ιεροφάντη επειδή ήταν αφιερωμένος σε άλλους θεούς και είχε δώσει τρομερούς όρκους να μην προεδρεύει σε άλλες τελετές. Ο τελευταίος ιεροφάντης, αν και παράνομος, θα ζούσε αρκετά για να δει το τέλος της λατρείας των δύο θεοτήτων, την καταστροφή του ιερού και την περιφρόνηση των ανθρώπων.

Οι θλιβερές προβλέψεις πραγματοποιήθηκαν πολύ σύντομα. Με τον θάνατο του τελευταίου νόμιμου ιεροφάντη, ανέβηκε στο αξίωμα ένας άνδρας από τις Θεσπιές, ο οποίος ήταν και ιερέας του Μίθρα. Η αρχαία θρησκευτική παράδοση ψυχομαχούσε και οι εναπομείναντες οπαδοί της αρχαίας λατρείας δεν μπορούσαν να τη διατηρήσουν. Όπως ακριβώς είχε προβλέψει ο τελευταίος νόμιμος ιεροφάντης, μια τρομερή καταστροφή έπληξε την Ελευσίνα. Μόλις ο ιερέας του Μίθρα έγινε ιεροφάντης, οι ορδές των Βησιγότθων υπό τον Αλάριχο πέρασαν τις Θερμοπύλες και εξαπέλυσαν ένα κύμα καταστροφής που έπνιξε τις ελληνικές πόλεις και τα ιερά.

Ο Αλάριχος ήταν στην υπηρεσία των Ρωμαίων, αλλά ένιωθε περιφρονημένος και παραμελημένος. Όταν δεν έλαβε τις τιμές που προσδοκούσε, εγκατέλειψε την αυτοκρατορική υπηρεσία, συγκέντρωσε στρατό και ξεκίνησε μια εκστρατεία κατά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το 395 προχώρησε μέχρι τα τείχη της Κωνσταντινούπολης αλλά σύντομα στράφηκε νότια και λεηλάτησε τη Θεσσαλία. Όταν οι βόρειες επαρχίες εξαντλήθηκαν, ο Αλάριχος εισέβαλε στη νότια Ελλάδα. Οι πολιτικοί και στρατιωτικοί διοικητές της Αχαΐας άφησαν αφύλακτες τις Θερμοπύλες και επέτρεψαν στον Αλάριχο να εισέλθει στην Ελλάδα χωρίς αντίσταση. Ο Ευνάπιος περιέγραψε την ταχεία προέλαση των Γότθων το 396 σαν άλογα που έτρεχαν στον ιππόδρομο χωρίς εμπόδια. Έκαψαν πόλεις και χωριά, δολοφόνησαν άνδρες και πούλησαν γυναίκες και παιδιά ως σκλάβους. Η πόλη της Ελευσίνας υπέφερε πολύ. Οι Γότθοι λεηλάτησαν τις κατοικίες και το ιερό πριν βάλουν φωτιά σε όλα τα κτίσματα. Δεν είναι ξεκάθαρο αν η φωτιά ήταν αποτέλεσμα της αγάπης των βαρβάρων για καταστροφή ή μια συστηματική απόπειρα των μοναχών που συνόδευαν τον Αλάριχο να σβήσουν από τον χάρτη ένα από τα μεγαλύτερα παγανιστικά λατρευτικά κέντρα της αρχαιότητας.

Πυρά Γ. Τεμάχιο μελανόμορφου επίνητρου, Κωνσταντίνα Κόκκου-Βυριδή, φωτογραφία, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία © Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία

Η εισβολή του Αλάριχου αποδείχτηκε καθοριστικής σημασίας. Η Ελευσίνα δεν συνήλθε ποτέ από την επίθεση. Την επόμενη χρονια, ο Κλαύδιος Κλαυδιανός, ποιητής στην αυλή του δυτικού αυτοκράτορα Φλαβίου Ονώριου, έγραψε ένα ημιτελές ποίημα με το όνομα De Raptu Proserpinae, στο οποίο θρηνούσε για την καταστροφή από «τα μαύρα άλογα εκείνου του κλέφτη από τον κάτω κόσμο που έσβησε τα αστέρια στη σκιά του άρματός του». Για τον Κλαυδιανό, η επιδρομή του Αλάριχου ήταν παρόμοια με τον βιασμό της Περσεφόνης και η πτώση της Ελευσίνας μια σύγχρονη αναπαράσταση της αρπαγής της Κόρης από τον Άδη.

Βιβλιογραφία

Finlay, George. Greece Under the Romans: A Historical View of the Condition of the Greek Nation, from Its Conquest by the Romans Until the Extinction of the Roman Empire in the East, B.C. 146- A.D. 716, London: W. Blackwood, 1857.

Kerényi, Carl. Eleusis: Archetypal Image of Mother and Daughter, Princeton: Princeton University Press, 2020.

Lavan, Luke και Mulryan, Michael (eds.). The Archaeology of Late Antique 'Paganism', Leiden: Brill, 2011.