Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν τα αρχαιότερα και πιο σεβάσμια Μυστήρια του αρχαίου κόσμου. Ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης έθεσε τα θεμέλια μιας λατρείας που επιβίωσε για χίλια χρόνια και προίκισε τους μυημένους με ελπίδα για καλύτερη πορεία στη μετά θάνατον ζωή. Σε αντίθεση με τις επίσημες αρχαίες ελληνικές θρησκευτικές τελετουργίες, σκοπός των οποίων ήταν η εξασφάλιση της θεϊκής συμβολής και η ενσωμάτωση του ατόμου στον κοινωνικό και πολιτικό ιστό της πόλης, τα Μυστήρια ήταν λατρείες που επιλέγονταν εθελοντικά από μεμονωμένα άτομα. Η λέξη «μυστήριο» προέρχεται από το ελληνικό ρήμα «μυείν» (κλείνω). Η επιλογή της συγκεκριμένης λέξης μπορεί να εξηγηθεί είτε ως αποτέλεσμα της υποχρέωσης των μυημένων να μην αποκαλύψουν τα μυστικά του τελετουργικού στους αμύητους είτε ως αναφορά στην πράξη διαφώτισης που ακολουθούσε το «άνοιγμα των ματιών» κατά την τελετή μύησης.

Η αρπαγή της Περσεφόνης, Carl Frederik Holbech, 1843, γλυπτό, Bayerische Staatsgemäldesammlungen - Neue Pinakothek München © Bayerische Staatsgemäldesammlungen - Neue Pinakothek München

Τα Ελευσίνια Μυστήρια αποτελούν το κατεξοχήν παράδειγμα αυτού του αρχαιοελληνικού θρησκευτικού φαινομένου. Οι τελετές καθιερώθηκαν στην Ελευσίνα τον έκτο αιώνα π.Χ. και τελούνταν ετησίως (και σχεδόν αδιάκοπα) μέχρι το τέλος της αρχαιότητας. Ήταν ανοιχτά σε ανθρώπους από ένα ευρύ φάσμα εθνοτικών και κοινωνικών καταβολών, παρέχοντάς τους μια ασύλληπτη ευτυχία. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς υποστηρίζει ότι ήταν «μακάριος αυτός που πηγαίνει κάτω από τη γη αφού δει αυτά τα πράγματα. Αυτό το άτομο γνωρίζει το τέλος της ζωής και γνωρίζει την αρχή που έδωσε ο Δίας». Ακόμη και ο Κικέρων, του οποίου οι πολιτιστικοί ορίζοντες δεν ήταν καθόλου περιορισμένοι, ισχυρίστηκε ότι τα Μυστήρια αποτελούσαν τον ανώτερο θεϊκό θεσμό που οδήγησε την ανθρωπότητα από τη βάρβαρη ύπαρξη σε ένα ανώτερο στάδιο πολιτισμού.

Η αληθινή ουσία και το περιεχόμενο των Ελευσίνιων Μυστηρίων παραμένουν ασαφή. Παρά την αρχαιολογική έρευνα ενάμιση και πλέον αιώνα και τις πολυάριθμες αναφορές στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία, οι μυημένοι τήρησαν τον αυστηρό όρκο σιωπής. Τα φυσικά απομεινάρια της λατρείας στην Ελευσίνα, παρά τις φθορές που επέφεραν ο χρόνος και οι άνθρωποι, χρησιμεύουν ως διαχρονικοί φύλακες των μυστικών και της δόξας της τελετουργίας. Η ιστορία της Δήμητρας και της Περσεφόνης αναδείχθηκε σπουδαία πηγή έμπνευσης για αμέτρητους καλλιτέχνες στην πορεία των αιώνων. Η θεϊκή ελπίδα που μετέδιδαν οι ιερείς στους πιστούς κατά τις φωτεινές νύχτες στο Τελεστήριο παραμένει ένα άπιαστο και δελεαστικό μυστήριο. Παρόλα αυτά, τα Ελευσίνια Μυστήρια εξάπτουν τη φαντασία και λειτουργούν ως θαυμάσιο δείγμα της αρχαιοελληνικής κοινωνικής, πνευματικής, θρησκευτικής και καλλιτεχνικής αριστείας.

Τα Προπύλαια στην Ελευσίνα, Εταιρεία Photoglob, 1890-1910, φωτογραφία, Library of Congress © Library of Congress