Τα Μυστήρια καλύπτονταν από απόλυτο πέπλο σιωπής. Σύμφωνα με τον Ομηρικό Ύμνο, η θεά Δήμητρα είχε δώσει εντολή στους κατοίκους της Ελευσίνας να μην ερευνούν ή να παραβαίνουν ή να κοινολογούν το περιεχόμενο των τελετών που τους δίδαξε. Στη διάρκεια της χιλιετούς ζωής των Μυστηρίων, αυτή η απαγόρευση τηρήθηκε με θρησκευτική ευλάβεια και οι αρχαίες μαρτυρίες για τα τεκταινόμενα πίσω από τα τείχη του ιερού λάμπουν δια της απουσίας τους. Η βασική αιτία αυτής της εκκωφαντικής σιωπής ήταν ο σεβασμός προς τις θέαινες, ο οποίος «δένει τη γλώσσα». Επειδή όμως, όπως έλεγαν οι αρχαίοι, εκτός από τη θεά καλό είναι να κουνούν και οι θνητοί τα χέρια τους, το ελευσινιακό ιερατείο και οι άρχοντες της Αθήνας είχαν φροντίσει να εισάγουν αυστηρούς νόμους για να τιμωρούν όσους τολμούσαν να αποκαλύψουν (σκόπιμα ή αθέλητα) τα μυστικά της λατρείας.
Σύμφωνα με νόμο του Σόλωνα, η αθηναϊκή Βουλή συνερχόταν κάθε χρόνο στο εν άστει Ελευσίνιο, μετά το τέλος των εορτασμών, για να λάβει την αναφορά του άρχοντος βασιλέως σχετικά με τα πεπραγμένα των Μεγάλων Μυστηρίων και να ξεκινήσει διαδικασίες για την τιμωρία όσων τυχόν είχαν προκαλέσει έκτροπα. Η ποινή για ασέβεια απέναντι στα Μυστήρια ήταν πάντοτε η θανατική καταδίκη και η κατάσχεση της περιουσίας του παραβάτη, όπως συνέβη με τον Αλκιβιάδη, που κατηγορήθηκε για διακωμώδηση των Μυστηρίων την παραμονή του απόπλου του αθηναϊκού στόλου για τη Σικελία (415 π.Χ.). Για να αποφευχθούν καταχρήσεις, βέβαια, υπήρχε πρόβλεψη τιμωρίας του καταδότη αν δεν κατόρθωνε να εξασφαλίσει το ένα πέμπτο των ψήφων των δικαστών (ένδειξη πως δεν είχε πείσει για την ορθότητα και το δίκαιο της καταγγελίας). Μία τέτοια αποτυχία σήμαινε πως ο κατήγορος είχε δείξει ασέβεια απέναντι στις θεές και αποκλειόταν από το ιερό στην Ελευσίνα επί ποινή θανάτου.
Επιγραφή με κανονισμούς για τα Ελευσίνια Μυστήρια, γλυπτό, American School of Classical Studies / Athenian Agora Excavations © American School of Classical Studies at Athens, Archives, Athenian Agora Excavations
Πέρα από την ασέβεια, καταδίκη σε θάνατο μπορούσε να επιφέρει και η σύλληψη κάποιου μύστη για χρέη, αν αυτό συνέβαινε στη διάρκεια τέλεσης των Μυστηρίων. Οι παραβιάσεις των κανόνων που αφορούσαν την ομαλή λειτουργία του εορτασμού ή η διασάλευση της δημόσιας τάξης τιμωρούνταν με βαριά πρόστιμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η περίπτωση της συζύγου του ρήτορα Λυκούργου, ο οποίος είχε απαγορεύσει στις εύπορες Αθηναίες να μεταβαίνουν στην Ελευσίνα με άμαξες για να παρακολουθήσουν τις δημόσιες τελετές των Μυστηρίων. Αιτία ήταν η προκλητική επίδειξη πλούτου και η ταραχή που δημιουργούσαν στην πομπή οι προσβολές που αντάλλασσαν μεταξύ τους οι γυναίκες. Δυστυχώς, η πρώτη Αθηναία που παραβίασε την απαγόρευση ήταν η γυναίκα του Λυκούργου. Ο ρήτορας πλήρωσε το πρόστιμο των έξι χιλιάδων δραχμών και έδωσε ένα τάλαντο επιπλέον στον πληροφοριοδότη που έκανε την καταγγελία.
Η διάκριση του είδους της παράβασης ήταν ζωτικής σημασίας για τους κατηγορούμενους. Ο λογογράφος Ανδοκίδης πάλεψε σκληρά στη διάρκεια της δίκης του (το 399 π.Χ.) να αποδείξει πως η απόθεση ενός κλάδου ελαίας στον βωμό της Δήμητρας στο εν άστει Ελευσίνιο δεν αποτελούσε πράξη ασέβειας αλλά παραβίαση των κανόνων ομαλής λειτουργίας του εορτασμού. Συνεπώς, έπρεπε να τιμωρηθεί με πρόστιμο χιλίων δραχμών και να μην καταδικαστεί σε θάνατο. Ευτυχώς για τον κατηγορούμενο, οι δικαστές συμφώνησαν με την άποψή του και περιορίστηκαν στην επιβολή χρηματικού προστίμου.
Επιγραφή με κανονισμούς για τα Ελευσίνια Μυστήρια, γλυπτό, American School of Classical Studies / Athenian Agora Excavations © American School of Classical Studies at Athens, Archives, Athenian Agora Excavations
Οι δικαστές δεν βασίζονταν αποκλειστικά στους γραπτούς νόμους της πολιτείας αλλά λάμβαναν υπόψη τους άγραφους και παραδοσιακούς νόμους που συνδέονταν με την ελευσινιακή λατρεία και φυλάσσονταν από τους ιερείς της Δήμητρας (τα λεγόμενα «πάτρια Ευμολπιδών»). Τα μέλη των γενών των Ευμολπιδών και των Κηρύκων είχαν το δικαίωμα να συλλάβουν, δικάσουν και τιμωρήσουν κάθε παραβάτη που διέπραττε βαρύτατο σφάλμα στη διάρκεια τέλεσης των Μυστηρίων (χωρίς, μάλιστα, να υπάρχει δυνατότητα έφεσης σε κάποιο άλλο σώμα). Στις αρχές του δεύτερου προχριστιανικού αιώνα, δύο νεαροί Ακαρνάνες έτυχε να μπουν στο ιερό της Ελευσίνας ακολουθώντας το πλήθος των μυστών. Δεν γνώριζαν την απαγόρευση και εντελώς αθώα έκαναν διάφορες ερωτήσεις που πρόδωσαν το γεγονός πως δεν ήταν υποψήφιοι μύστες. Αν και η πράξη τους δεν περιείχε κανέναν δόλο, οι ιερείς καταδίκασαν τους νεαρούς σε θάνατο.
Οι ιερείς είχαν επίσης την ευθύνη να καθορίσουν το είδος της κατηγορίας για αδικήματα που κατέληγαν στο αθηναϊκό δικαστήριο και να λειτουργήσουν ως κατήγοροι σε περιπτώσεις που δεν υπήρχε άλλος πολίτης για να φέρει την υπόθεση στη δικαιοσύνη. Μετά την καταδίκη του Αλκιβιάδη, οι ιερείς και οι ιέρειες της Ελευσίνας έριξαν ανάθεμα στον καταδικασμένο στρατηγό ανεμίζοντας τα ενδύματά τους προς τη δύση την ώρα που εξαπέλυαν τις κατάρες, ενώ παρέμειναν ισόβιοι και απηνείς διώκτες του.
Η φύση των παραβάσεων, ωστόσο, ενείχε τον κίνδυνο να αποκαλυφθεί, στη διάρκεια της δίκης, το περιεχόμενο των Μυστηρίων. Για την αποφυγή αυτού του ενδεχομένου, οι ένορκοι που καλούνταν να συμμετέχουν σε τέτοιες δίκες έπρεπε να είναι μυημένοι.
Όταν όλες οι ανθρώπινες προσπάθειες προστασίας και διαφύλαξης της ουσίας των Μυστηρίων αποτύγχαναν, οι πιστοί μπορούσαν να ελπίζουν στη θεϊκή παρέμβαση. Στα ρωμαϊκά χρόνια είχε μειωθεί η προθυμία των δικαστηρίων να επιβάλλουν τη θανατική ποινή για την παραβίαση των κανονισμών. Ένας φανατικός επικούρειος φιλόσοφος, αποφασισμένος να αποδείξει την ανυπαρξία των θεών, κατόρθωσε να μπει στο Ανάκτορο, τον πιο ιερό χώρο του Τελεστηρίου, όπου φυλάσσονταν τα ιερά αντικείμενα και όπου είχε πρόσβαση μόνο ο Ιεροφάντης. Τα δικαστήρια δεν επέβαλλαν ποινή αλλά η οργή της θεάς συνέτριψε τον παραβάτη, ο οποίος έχασε σύντομα τη ζωή του από κάποια (απροσδιόριστη) φοβερή ασθένεια.
Βιβλιογραφία
Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.
Evans, Nancy. Civic Rites: Democracy and Religion in Ancient Athens, Berkeley: University of California Press, 2010.
Lenormant, Francois. “The Eleusinian Mysteries: A study of religious history”, The Contemporary Review, 37 (1880), σελ. 847-871.
Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.
