Όταν η Δήμητρα έφτασε στο παλάτι του Κελεού, οι οικοδεσπότες της πρόσφεραν κόκκινο κρασί, το οποίο θεωρούνταν ως το κατεξοχήν πολιτισμένο ποτό, ενώ το νέκταρ ήταν το πρωταρχικό ρόφημα των θεών. Η Δήμητρα, αντιμέτωπη με τον πόνο από την εξαφάνιση της Περσεφόνης, προτίμησε να καταναλώσει ένα μείγμα από δημητριακά, νερό και γλήχωνα (Mentha pulegium). Αυτός ήταν ο λεγόμενος κυκεών, το χαρακτηριστικό ποτό των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Η θεά δίδαξε τους ανθρώπους πώς να προετοιμάζουν τον κυκεώνα και καθιέρωσε έτσι μια μακρά παράδοση που επιβίωσε καθ’ όλη την ιστορία των Μυστηρίων. Η κατανάλωση του κυκεώνα λειτουργούσε ως πράξη ανάμνησης που επέτρεπε στους μυημένους να νιώθουν πιο κοντά στη θεά.

Η Μετάνειρα προσφέρει στη Δήμητρα το μυστηριώδες ποτό ή νέκταρ, τον κυκεώνα, περ. 1844 - 1861, Louis Petit, χαρακτικό, The New York Public Library © The Miriam and Ira D. Wallach Division of Art, Prints and Photographs: Picture Collection, The New York Public Library

Ο όρος κυκεών εμφανίζεται αρκετά συχνά στις αρχαίες ελληνικές και ρωμαϊκές πηγές και προσδιορίζει μια ποικιλία ποτών από δημητριακά αναμεμειγμένα με κάποιο υγρό (νερό, κρασί, λάδι ή μέλι) και βότανα. Φαίνεται ότι ήταν ένα χορταστικό μείγμα που θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως υποκατάστατο για κανονικό φαγητό ή ως φαρμακευτικό παρασκεύασμα. Ανάλογα με τα βότανα και την ποσότητα που χρησιμοποιούνταν, ο κυκεών είχε διαφορετικά αποτελέσματα και επίδραση στον ανθρώπινο οργανισμό. Αυτό φαίνεται πως συνέβη και στην περίπτωση των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Σε μικρές ποσότητες, ο γλήχωνας έχει καταπραϋντική δράση, αλλά η κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων μπορεί να αποδειχθεί θανατηφόρα.

Υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα σχετικά με τον ακριβή ρόλο του κυκεώνα στα Μυστήρια. Δεν γνωρίζουμε αν οι μύστες τον κατανάλωναν ατομικά ή ομαδικά. Η παρουσία χιλιάδων πιστών (δύο ή και τρεις χιλιάδες άτομα μπορούσαν να συμμετέχουν ετησίως στα Μυστήρια) θα απαιτούσε πολλές ώρες για τη διανομή και την κατανάλωση του ποτού. Πότε ακριβώς γινόταν αυτή; Η πιο δημοφιλής θεωρία τοποθετεί το τελετουργικό στην αρχή της παρουσίας των μυστών στο ιερό αφού και η Δήμητρα ήπιε τον κυκεώνα λίγο μετά την άφιξή της στην Ελευσίνα. Υπάρχουν επίσης αντικρουόμενες θεωρίες σχετικά με την παρασκευή του ποτού. Η ζύμωση του κριθαριού θα παρήγαγε ένα ρόφημα με παραισθησιογόνες ιδιότητες, αλλά δεν υπάρχει καμία επιβεβαίωση ότι το κριθάρι είχε υποστεί ζύμωση. Άλλοι ερευνητές (ξεκινώντας με τον Γερμανό φιλόσοφο Φρίντριχ Νίτσε) προτείνουν ότι ο κυκεών είχε ψυχοδραστικές ιδιότητες που προκαλούσαν τα εντυπωσιακά οράματα των μυστών στο Τελεστήριο. Οι παραισθησιογόνες ιδιότητες του κυκεώνα έχουν αποδοθεί στην παρουσία ενός κοινού παρασιτικού μύκητα που προσβάλλει το κριθάρι (είτε τον Claviceps purpurea είτε τον Claviceps paspali). Όποια κι αν ήταν τα υλικά ή η διαδικασία παρασκευής, οι ιερατικές οικογένειες της Ελευσίνας κατάφεραν να κρατήσουν μυστική τη συνταγή.

Σύμφωνα με τον Έλληνα ποιητή και γραμματικό Νίκανδρο, ο οποίος έζησε τον 2ο αιώνα π.Χ., ο Ασκάλαβος κορόιδεψε τη Δήμητρα για τη δίψα της καθώς έπινε τον κυκεώνα. Αυτή η ασέβεια εξόργισε τη θεά, η οποία άδειασε το ποτήρι της στο κεφάλι του Ασκάλαβου και τον μεταμόρφωσε σε γκέκο. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς υποστήριξε ότι ο κυκεών αποτελούσε μέρος της ιερής φράσης που αναφωνούσαν οι μύστες στην Ελευσίνα («νήστεψα, ήπια τον κυκεώνα»), αλλά οι περισσότεροι σύγχρονοι μελετητές απορρίπτουν οποιαδήποτε αναφορά στον κυκεώνα ως μυστηριακό ποτό που επέτρεπε στους μύστες να ενωθούν με τη θεά.

Βιβλιογραφία

Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Foley, Helene. The Homeric Hymn to Demeter: Translation, Commentary, and Interpretive Essays, Princeton: Princeton University Press, 2013.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Wasson, Gordon, Hofmann, Albert, Puck, Carl A.P. The road to Eleusis. Unveiling the Secret of the Mysteries. Berkeley: North Atlantic Books, 2008.