Στο φρύδι του βράχου πάνω από το Τελεστήριο, δίπλα στο εκκλησάκι της Παναγιάς Μεσοσπορίτισσας, υψωνόταν κάποτε ακόμα ένας ναός για τον οποίο σπανίζουν οι ουσιαστικές πληροφορίες. Συμβατικά είναι γνωστός ως ναός L110 ή «της Ρωμαίας αυτοκράτειρας». Για την κατασκευή του ισοπεδώθηκε ένα μεγάλο κομμάτι του βράχου και η πρόσβαση γινόταν από μνημειώδη κλίμακα που κατέληγε στο άνδηρο πάνω από το Τελεστήριο. Τα σκαλοπάτια είναι κλεισμένα σε μία κατασκευή από ασβέστη, χοντρή άμμο και σπασμένα κεραμίδια, που αποτελεί κατά κάποιον τρόπο σήμα κατατεθέν των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων.

Ο ναός μοιάζει ενσωματωμένος στον βράχο, μία αίσθηση που εντείνεται από το γεγονός ότι ο βράχος σχηματίζει ένα μεγάλο μέρος του δυτικού τοίχου του κτιρίου. Το ανώτερο τμήμα αυτού του τμήματος του κτιρίου αποτελούνταν από τους λίθους του διατειχίσματος, που χώριζε την ακρόπολη της Ελευσίνας από τον χώρο του ιερού. Από το υπόλοιπο κτίριο σώζονται μόνο τα θεμέλια ή οι κοίτες που σκαλίστηκαν στον βράχο για να τοποθετηθούν οι λίθοι. Διατηρείται επίσης το κατώφλι της κεντρικής αίθουσας με τις βάσεις των ορθοστατών της θύρας. Το μεγάλο πάχος των τοίχων υποδηλώνει πως η στέγη του ναού ήταν θολωτή. Υπήρχαν τέσσερις κίονες στην πρόσοψη (ίσως ιωνικοί) ανάμεσα στους προεξέχοντες πλαϊνούς τοίχους. Ιδιαίτερα φροντισμένος ήταν ο σηκός, που έφερε ορθομαρμάρωση στους τοίχους και μεγάλες ορθογώνιες πλάκες στο δάπεδο (σώζονται κάποιες στη νοτιοδυτική γωνία). Δεν βρέθηκε όμως πουθενά ίχνος από θεμελίωση για λατρευτικό άγαλμα.

Ο ναός δεν είναι απολύτως ευθυγραμμισμένος με το άνδηρο που εκτείνεται μπροστά του, αν και οι αρχιτέκτονες προχώρησαν σε σημαντικό εκβραχισμό ώστε να δημιουργήσουν τον κατάλληλο χώρο για την ανέγερσή του. Επίσης το κτίριο δεν έχει τις διαστάσεις που θεωρούνταν τυπικές για έναν ναό των ρωμαϊκών χρόνων, καθώς το προστώο είναι μάλλον ρηχό. Τέλος, ο ναός έχει προσανατολισμό από τα νότια προς τα βόρεια, που δεν συμβαδίζει με την ελληνική πρακτική της πρόσοψης προς τα ανατολικά. Ο απρόσμενος προσανατολισμός και οι μικρές διαστάσεις του ναού φαίνεται ότι επιβλήθηκαν από την παρουσία του ναού F, που βρίσκεται πιο χαμηλά.

Αυτή η φαινομενικά ασήμαντη λεπτομέρεια προσφέρει, ίσως, το κλειδί για την απόδοση των δύο ναών στις δύο «νέες Δήμητρες», δηλαδή τη Σαβίνα και τη Φαυστίνα. Η Σαβίνα ήταν σύζυγος του αυτοκράτορα Αδριανού και είχε λάβει τον τίτλο της «νέας Δήμητρας» από τους ίδιους τους Έλληνες. Ο ναός F κατέχει τιμητική θέση δίπλα στην Ιερά Οδό και είναι εξαιρετικά πιθανό να αποδόθηκε στη θεοποιημένη Ρωμαία.

Η Φαυστίνα η Πρεσβύτερη ήταν σύζυγος του αυτοκράτορα Αντωνίνου Πίου και θεοποιήθηκε από τον διάδοχό του, τον Μάρκο Αυρήλιο. Όταν ο νέος αυτοκράτορας αποφάσισε την εκτέλεση σημαντικών έργων στην Ελευσίνα και την αποκατάσταση του Τελεστηρίου (που είχε καταστραφεί από την επιδρομή των Κοστοβώκων στα τέλη του καλοκαιριού του 170 μ.Χ.), είναι πιθανό να αποφάσισε να τιμήσει τη σύζυγο του προκατόχου του. Άλλωστε, ήταν ο Αντωνίνος Πίος που διάλεξε τον Μάρκο Αυρήλιο για διάδοχό του. Καθώς δεν υπήρχε άλλη διαθέσιμη θέση σε αυτή την περιοχή του ιερού, ο ναός της Φαυστίνας κτίστηκε στο τεχνητό άνδηρο πάνω από το Τελεστήριο, σε σημείο που βρισκόταν εντός του ιερού χώρου αλλά χωρίς να προκαλεί προβλήματα στον ναό της πρεσβύτερης Σαβίνας.

 

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Kourouniotis, Konstantinos. Eleusis: a guide to the excavations and the museum, Athens: The Archaeological Society at Athens, 1936.

Mylonas, George. Eleusis and the Eleusinian Mysteries, London: Routledge, 1962.

Papangeli, Kalliopi. Eleusis: the archaeological site and the museum, Athens: Omilos Latsi, 2002.

 

Εικόνες

1η και τελευταία εικόνα: Βρετανικό Μουσείο / Charles Robert Cockerell (1811): Παναγία Μεσοσπορίτισσα

2η εικόνα: Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία / Αρχείο Ιωάννη Τραυλού / Ιωάννης Τραυλός (χ.χ.): Η Ελευσίνα το 200 μ.Χ.

3η εικόνα: Μουσείο του Λούβρου / Αγνώστου (περ. 136 π.Χ.): Η Σαβίνα ως Δήμητρα

4η εικόνα: The J. Paul Getty Museum Αγνώστου (περ. 140–160): Φαυστίνα η Πρεσβύτερη