Η παλαιότερη αναφορά στα Διονυσιακά Μυστήρια χρονολογείται στο 500 π.Χ. σε απόσπασμα του Ηράκλειτου της Εφέσου. Παραδόξως, το κείμενο απειλεί τους οπαδούς του Διονύσου και τους μυημένους απροσδιόριστων Μυστηρίων (βάκχοι, μύστες κ.λπ.) με τρομερή τιμωρία στη μετά θάνατον ζωή. Αυτό το απόσπασμα είναι, συμπτωματικά, η αρχαιότερη πηγή στην ελληνική κλασική λογοτεχνία που αναφέρει τη λέξη «μυστήριο».
Το κέντρο της λατρείας του Διονύσου Βάκχου βρισκόταν στα Δωδεκάνησα, στις ελληνικές πόλεις της γειτονικής Μικράς Ασίας και στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Η ακριβής διαδικασία ανάπτυξης που γέννησε τα Διονυσιακά Μυστήρια παραμένει ασαφής. Η σύγκλιση μεταξύ γυναικείων μαιναδικών τελετουργιών και ανδρικών Βακχικών Μυστηρίων φαίνεται να οδήγησε στην εμφάνιση των Διονυσιακών Μυστηρίων, αλλά πολλά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα σχετικά με τη χρονολογική εξέλιξη. Ο αρχικός όρος για ένα μέλος μιας διονυσιακής ομάδας ήταν «μύστης», αλλά στη ρωμαϊκή περίοδο η λέξη «θιασώτης» έγινε πιο δημοφιλής και διαδεδομένη. Οι Έλληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς κάνουν συχνές αναφορές στα Διονυσιακά Μυστήρια, αλλά συνήθως αποτυγχάνουν να διακρίνουν τα διάφορα στοιχεία που συνδυάστηκαν για τη δημιουργία τους. Κοινά θέματα είναι η νύχτα, οι εκστατικοί χοροί, οι θυσίες και οι αποκαλύψεις. Ο φαλλός και το πλεκτό καλάθι ή λίκνο είναι τα πιο κοινά εικονογραφικά στοιχεία.
Κάδος (Β: Διονυσιακός Θίασος) (2/5), Ζωγράφος της Κοπεγχάγης 4224, περ. 340-330 π.Χ., αγγείο, Museum für Kunst und Gewerbe Hamburg © Museum für Kunst und Gewerbe Hamburg
Τα Διονυσιακά Μυστήρια ήταν ανοικτά τόσο σε άνδρες όσο και σε γυναίκες, αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι ορισμένες ομάδες ήταν αποκλειστικά ανδρικές ή γυναικείες. Ο ρόλος των γυναικών ως ιέρειες ήταν πρωταρχικός, ενώ οι άνδρες κατείχαν κυρίως διοικητικές θέσεις. Τα Μυστήρια τελούνταν κάθε δύο χρόνια, παρόλο που είναι ασαφές γιατί είχαν αυτή την περιοδικότητα. Υπάρχει επίσης κάποια σύγχυση σχετικά με την εποχή τέλεσης. Η μόνη ένδειξη προέρχεται από την Καλλάτη στη Μαύρη Θάλασσα, όπου τελούσαν τα Μυστήρια τον χειμερινό μήνα Διονύσιο. Ο τόπος τέλεσης ήταν ένα άλσος ή σπήλαιο (φυσικό ή τεχνητό). Τα σπήλαια μπορεί να ήταν φυσικά, χωρίς κάποια διαρρύθμιση, ή τεχνητές σπηλιές που κατασκευάζονταν ειδικά για τις ανάγκες τέλεσης των Μυστηρίων.
Όπως και με τα Ελευσίνια Μυστήρια, η μυστικότητα ήταν βασική πτυχή των Διονυσιακών Μυστηρίων. Δυστυχώς, δεν ήταν επίσης τόσο δημοφιλή όσο τα Ελευσίνια, επομένως διασώθηκαν ελάχιστες πληροφορίες σχετικά με την τελετή. Μια επιγραφή από την Τόρε Νόβα (Torre Nova) που χρονολογείται στο 160-165 μ.Χ. αριθμεί εκατοντάδες μέλη λατρείας διατεταγμένα σε βαθμίδες, αλλά μια τέτοια υποδιαίρεση δεν θα ήταν πρακτική σε μικρές πόλεις. Μια αναφορά σε ιερό λουτρό σε επιγραφή από την Αλικαρνασσό υπονοεί ότι το λουτρό ήταν απαραίτητο συστατικό, όπως και στα περισσότερα Μυστήρια. Οι θυσίες περιλάμβαναν κόκορες και γουρουνάκια. Η επιγραφή της Τόρε Νόβα αναφέρει δύο «θεοφόρους» (φορείς του θεού), οι οποίοι ακολουθούσαν έναν ιεροφάντη, έναν φαλλοφόρο (φορέα του φαλλού) και έναν πυρφόρο (φορέα της φωτιάς), επομένως πρέπει να σχηματιζόταν κάποιου είδους πομπή. Άλλοι αξιωματούχοι που αναφέρονται είναι ο «ναρθηκόφορος» (φορέας του νάρθηκα), ο θυρσοφόρος (φορέας του θύρσου), ο «σημιοφόρος» (φορέας του αγάλματος), ο «λικνοφόρος» (φορέας του καλαθιού) και η κιστόφορος (φορέας της κίστης), που ήταν πάντοτε γυναίκα.
Άλλα στοιχεία της τελετής ήταν η θυσία ενός τράγου (ζώου που συνδέεται στενά με τον Διόνυσο) και οι νυχτερινές τελετουργίες. Ο Ιερός Λόγος μπορεί να περιλάμβανε μια αφήγηση της δολοφονίας του Διονύσου από τους Τιτάνες, υπονοώντας μια ορφική επιρροή. Οι χοροί και τα τραγούδια ήταν σημαντικά, και πολλά επιτύμβια επιγράμματα αναφέρουν χορευτές και αρχηγούς χορών που συνδέονται με τα Διονυσιακά Μυστήρια. Μερικοί από τους χορούς μπορεί να περιέγραφαν τη νεότητα του Διονύσου και τον θάνατο της Σεμέλης. Ο φιλόσοφος Κέλσος αναφέρει φάσματα και δείγματα (σημάδια) που προηγούνταν της τελικής αποκάλυψης: οι αξιωματούχοι (ο ιεροφάντης, ο οργιοφάντης ή ο θεοφάντης) έδειχναν ένα άγαλμα ή ιερά αντικείμενα που περιελάμβαναν ένα φίδι, έναν φαλλό και την καρδιά του Διονύσου μετά τη δολοφονία του από τους Τιτάνες.
Δεδομένου ότι ο Διόνυσος απεικονιζόταν συχνά με δέρμα ελαφιού, μετά την ολοκλήρωση της τελετής μύησης, οι μυημένοι έφευγαν με μια ζώνη από δέρμα ελαφιού ή ένα ολόκληρο δέρμα ελαφιού (ονόματι νεβρός) για να το επιδείξουν σε μελλοντικές συναντήσεις. Εκεί θα μπορούσαν να ξεφύγουν από τις πιέσεις της αστικής ζωής σε ένα ειδυλλιακό περιβάλλον στην ύπαιθρο, όπου θα έβρισκαν κάποια αποζημίωση για τις αδικίες που είχαν βιώσει ανάμεσα στους συμπολίτες τους. Το να είσαι η «αρχηγός των αλεπούδων» (αρχιβασαρρά) μπορεί να μην φαίνεται πολύ σημαντικό σήμερα, αλλά ποιος θα μπορούσε να πει τι σήμαινε ο βαθμός για τη γυναίκα που είχε την τιμή να τον φέρει ανάμεσα στους υπόλοιπους μυημένους στα Διονυσιακά Μυστήρια;
Βιβλιογραφία
Bremmer, Jan. Initiation into the Mysteries of the Ancient World, Berlin: Walter de Gruyter, 2014.
Burkert, Walter. Ancient Mystery Cults, Cambridge: Harvard University Press, 1987.
Turcan, Robert. Liturgies de l’initiation bacchique à l’époque romaine (Liber): documentation littéraire, inscrite et figurée, Paris, De Boccard, 2003.
