Η είσοδος στο Τελεστήριο αποτελούσε μία συγκλονιστική στιγμή για τους μύστες. Μετά από προετοιμασίες τόσου καιρού, επιτέλους είχε έρθει η ώρα να γνωρίσουν τα βαθύτερα μυστικά της λατρείας της Δήμητρας. Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τα τεκταινόμενα εντός του ναού είναι λιγοστές και αποσπασματικές, ο Πλούταρχος όμως έχει διασώσει την ατμόσφαιρα που επικρατούσε τη στιγμή που οι πιστοί εισέρχονταν στο κτίριο: «τότε συναντά κανείς ένα θαυμαστό φως (φως τι θαυμάσιον) και αισθάνεται καλοδεχούμενος από αγνές περιοχές και λιβάδια με φωνές και χορούς και ιερούς ήχους και οπτασίες (φάσματα άγια)». Σε μία επιγραφή αγάλματος, κάποιος μύστης αναφέρεται σε αυτό το θαυμάσιον φως και ανακαλεί τις «νύχτες που έλαμπαν με την ομορφιά του ηλίου».

Η πηγή αυτού του εκθαμβωτικού φωτός αποτελεί ένα μικρό μυστήριο μέσα στο μεγαλύτερο που καλύπτει τις σημαντικότερες πτυχές των Μεγάλων Μυστηρίων. Μία φωτιά μέσα στο Τελεστήριο θα έπρεπε να είναι τρομερά δυνατή και λαμπρή για να προκαλέσει μία τέτοια συγκλονιστική αίσθηση. Ο ιεροφάντης και οι βοηθοί του θα απειλούνταν με αποτέφρωση και η βραδιά θα μεταμορφωνόταν σε ολοκαύτωμα, όπως την αποφράδα εκείνη μέρα στα τέλη του καλοκαιριού του 170 μ.Χ. όταν οι Κοστοβώκοι πυρπόλησαν το ιερό. Παραμένει, όμως, αδιαμφισβήτητο πως το φως αποτελούσε κεντρικό στοιχείο της τελετουργίας και είχε αναχθεί σε παροιμιώδη λόγο. Ο Γαληνός ορκίζεται στο «εν Ελευσίνι πυρ» ενώ ο Ευριπίδης αποκαλεί την Περσεφόνη «δέσποινα του πυρός» (σὺ δ᾿ ὦ πυρὸς δέσποινα Δήμητρος κόρη).

Το Τελεστήριο: σχεδιαστική αποκατάσταση του εσωτερικού και της ατμόσφαιρας, περ. 1910-1930, φωτογραφία, Catholic University of Leuven © KU Leuven

Η λύση μπορεί να βρίσκεται στα θλιμμένα λόγια ενός πατέρα που έχασε πρόωρα το παιδί του. Ο Έλληνας σοφιστής και ρήτορας Ιμέριος (περίπου 315-386) είχε την ατυχία να βιώσει την απώλεια του γιου του. Ο Ρουφίνος θα συμμετείχε στα Μυστήρια ως παις αφ’ εστίας, μία εξόχως τιμητική διάκριση για το παιδί και την οικογένειά του, καθώς θα αποτελούσε τον επίσημο εκπρόσωπο της πολιτείας στην τελετή της μύησης. Ο ίδιος ο Ιμέριος θα εκτελούσε τα χρέη του μυσταγωγού αλλά οι βουλές της Δήμητρας και της Κόρης ήταν διαφορετικές και ο νεαρός Ρουφίνος κατέβηκε στον Άδη προτού κατορθώσει να μυηθεί στην Ελευσίνα. Στον θρήνο που συνέθεσε ο χαροκαμένος πατέρας γίνεται αναφορά στην αδυναμία του νεκρού παιδιού να αντικρίσει «το πυρ των δαδούχων» και την αντικατάστασή του από τις «λαμπάδες των Ερινύων και των Ποινών».

Η αναφορά σε «δαδούχους» αποκλείει ως πηγή του φωτός τον μοναδικό ιερέα που εκτελούσε χρέη δαδούχου. Θα πρέπει να υπήρχαν πολλοί άνθρωποι με αναμμένες δάδες μέσα στο Τελεστήριο, που παρήγαγαν ένα ιδιαίτερο και αξέχαστο φως (πυρ), το οποίο διακρίνεται σαφώς από το φως που μπορούσαν να παράγουν οι δαίμονες του Κάτω Κόσμου. Προφανώς υπήρχαν «ιερές δάδες» που άναβαν με επίβλεψη του δαδούχου και στη συνέχεια σκόρπιζαν μέσα στο Τελεστήριο με τους θεατές που καταλάμβαναν τα καθίσματα ολόγυρα στους τοίχους. Αυτές θα δημιουργούσαν το επιβλητικό μέγα φως, το οποίο έμεινε αξέχαστο στους συμμετέχοντες μέχρι την ώρα του θανάτου τους.

Ερυθρόμορφη υδρία. Η αποστολή του Τριπτόλεμου [γυναίκα με δύο δάδες], Ζωγράφος του Λονδίνου E183, 430 π.Χ., αγγείο, The British Museum © The Trustees of the British Museum

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Clinton, Kevin. The Sacred Officials of the Eleusinian Mysteries, Philadelphia: The American Philosophical Society, 1974.

Clinton, Kevin. “Epiphany in the Eleusinian Mysteries”, Illinois Classical Studies, 29 (2004), σελ. 85-109.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Τραυλός, Ιωάννης. «Το Ανάκτορον της Ελευσίνος», Αρχαιολογική Εφημερίς, 1951, σελ.1-16.