Αποτελώντας ουσιαστικά την κατάληξη της Ιεράς Οδού, η εξωτερική αυλή του ιερού είναι χώρος στον οποίο μπορούσε να συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός επισκεπτών για να παρακολουθήσει εκδηλώσεις ανοιχτές στους αμύητους. Έχει ακανόνιστο σχήμα με μέγιστο μήκος από τα νοτιοανατολικά προς τα βορειοδυτικά που φτάνει τα 65 μέτρα. Το μέγιστο πλάτος είναι περίπου σαράντα μέτρα. Η Ιερά Οδός εισέρχεται στην αυλή από τη βορειοανατολική γωνία, πίσω από το σύγχρονο κτίριο των φυλάκων, και έχει παρόμοια επίστρωση με το προαύλιο. 

Η πλακόστρωση πρέπει να τοποθετηθεί στα ρωμαϊκά χρόνια και την εποχή που ανεγείρονταν τα Μεγάλα Προπύλαια (δηλαδή τη δεκαετία του 170 μ.Χ.) και έγινε με ορθογώνιες πώρινες πλάκες. Η αυλή, πέρα από τα επιμέρους κτίσματα και τους ναούς, θα πρέπει να ήταν διάσπαρτη και με βωμούς, από τους οποίους διασώζονται ελάχιστα αμυδρά ίχνη. Αυτοί οι βωμοί θα εξυπηρετούσαν τους μύστες που έφταναν από την Αθήνα στη διάρκεια της πομπής των Μεγάλων Μυστηρίων για σπονδές και προπαρασκευαστικές ιεροτελεστίες.

Ο ναός της Αρτέμιδος Προπυλαίας και του Πατρός Ποσειδώνος κυριαρχούσε στη μεγάλη πλακόστρωτη αυλή, στα δεξιά των εισερχομένων από την Ιερά Οδός. Ο ναός υψωνόταν σε βάθρο που ήταν σχεδόν ένα μέτρο πάνω από το δάπεδο της αυλής και ήταν κατασκευασμένος από πεντελικό μάρμαρο, με εξαίρεση τη στέγη (που ήταν ξύλινη) και τα κεραμίδια (που ήταν πήλινα). Είχε πρόστυλο με τέσσερις δωρικούς κίονες στη μπροστινή και την οπίσθια πλευρά, ενώ οι πλευρικοί τοίχοι προεξείχαν λίγο και σχημάτιζαν έναν σχετικά κλειστό χώρο μπροστά από τον σηκό, όπου φυλάσσονταν τα αγάλματα των θεών. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι δωρικοί κίονες ήταν μονολιθικοί, δεδομένου ότι το μέγεθος του ναού δεν απαιτούσε την κατασκευή μεγάλων κιόνων που θα απαιτούσαν περισσότερα από ένα κομμάτια. 

Αν και δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία ανέγερσης του ναού, ο περιηγητής Παυσανίας, ο οποίος επισκέφτηκε το ιερό της Δήμητρας στα μέσα του δεύτερου αιώνα μ. Χ. είδε τον ναό, συνεπώς η κατασκευή του πρέπει να τοποθετηθεί σε προγενέστερη περίοδο. Είναι, επίσης, ασαφές γιατί ο ναός δεν ευθυγραμμίζεται με τα Μεγάλα Προπύλαια, όπως θα ανέμενε κανείς για οικοδομικά προγράμματα των ρωμαϊκών χρόνων. Ενδεχομένως το κτίριο να αντικατέστησε παλαιότερο ναό, οπότε ο σεβασμός στην παράδοση θα απαιτούσε να παραμείνει αναλλοίωτος ο προσανατολισμός. Υπάρχει όμως και το ενδεχόμενο να πρόκειται για συνειδητή επιλογή των αρχιτεκτόνων ώστε να καταστήσουν και τις δύο πλευρές του κτίσματος ορατές στον κόσμο που διέσχιζε την αυλή ερχόμενος από την Ιερά Οδό.

Κατά την αρχαιότητα, ο βωμός ήταν ίσως το πιο κεντρικό σημείο της λατρείας, δεδομένου ότι ο ναός λειτουργούσε περισσότερο ως στέγη και κατοικία του αγάλματος της θεότητας παρά ως χώρος τελετουργιών και ιεροτελεστιών. Οι θρησκευτικές τελετές τελούνταν στο ύπαιθρο και οι πιστοί εισέρχονταν στον ναό μόνο για να θαυμάσουν το λατρευτικό άγαλμα. Δεδομένου ότι ο ναός της Αρτέμιδος Προπυλαίας και του Πατρός Ποσειδώνος εξυπηρετούσε τις λατρευτικές ανάγκες δύο θεοτήτων, είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι θα υπήρχαν και δύο βωμοί. 

Πράγματι, ο ναός συνδέεται με δύο βωμούς, ο ένας από τους οποίους βρίσκεται σε απόσταση περίπου τεσσάρων μέτρων μπροστά από τον ναό, προς τη μεριά της Ιεράς Οδού, ενώ ο άλλος στέκεται δίπλα από το ναό, στα βορειοανατολικά. Είναι ασαφές σε ποια θεότητα πρέπει να αποδοθεί έκαστος από τους βωμούς, ίσως όμως ο πρώτος να ήταν αφιερωμένος στην Άρτεμη, με τον Ποσειδώνα να απολαμβάνει τις προσφορές που έβαζαν οι πιστοί στον πλευρικό βωμό. Ο πυρήνας του «βωμού της Αρτέμιδος» αποτελείται από μικρές πέτρες που συνδέονται με ασβεστοκονίαμα, ενώ η εξωτερική επένδυση ήταν από πωρόλιθο (αλλά μόνο στα τμήματα που δεν ήταν ορατά). Ο «βωμός του Ποσειδώνα» σώζεται σε χειρότερη κατάσταση.

 

Έρευνα και συγγραφή

MENTOR

 

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Kourouniotis, Konstantinos. Eleusis: a guide to the excavations and the museum, Athens: The Archaeological Society at Athens, 1936.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Παπαγγελή, Καλλιόπη, Ελευσίνα: ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα: Όμιλος Λάτση, 2002.

 

Εικόνες

1η (και τελευταία) εικόνα: Η εξωτερική αυλή του ιερού στην Ελευσίνα / Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία / Αρχείο Ιωάννη Τραυλού

2η εικόνα: Κάτοψη της εξωτερικής αυλής του ιερού στην Ελευσίνα / Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία / Αρχείο Ιωάννη Τραυλού

3η εικόνα: Ο ναός της Αρτέμιδος Προπυλαίας και του Πατρός Ποσειδώνος / Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία / Αρχείο Ιωάννη Τραυλού

4η εικόνα: Οι βωμοί της Αρτέμιδος Προπυλαίας και του Πατρός Ποσειδώνος / Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία / Αρχείο Ιωάννη Τραυλού