Όπως υποδηλώνει και το όνομά τους, οι Εξηγηταί καλούνταν να συνεισφέρουν τις γνώσεις και την εμπειρία τους επί θρησκευτικών θεμάτων όταν η περίσταση το καλούσε. Αν και το αξίωμα είναι παλιό, δεν είναι βέβαιο πως θεωρούνταν ιερείς πριν από τα ελληνιστικά χρόνια. Είχαν, ωστόσο, πάντοτε κάποια κοινά στοιχεία μαζί τους δεδομένου ότι είχαν βαθιά γνώση των ιερών θεμάτων και των Μυστηρίων. Υπήρχαν τρεις Εξηγηταί στην αθηναϊκή πολιτεία αλλά μόνο οι Εξηγηταί των Ευμολπιδών σχετίζονταν με τα Ελευσίνια Μυστήρια και, συμπτωματικά, αυτοί ήταν επίσης τρεις στον αριθμό.

Το δικαίωμα της εξηγήσεως ανήκε αποκλειστικά στο γένος των Ευμολπιδών αλλά αρχικά δεν φαίνεται να υπήρχε κάποιο θεσμοθετημένο μέλος της οικογένειας που αναλάμβανε αυτόν τον ρόλο όποτε το απαιτούσε η περίσταση. Ο Ιεροφάντης ή κάποιος άλλος ιερέας από το γένος μπορούσε να προσφέρει την εξήγηση, αρκεί να απολάμβανε του γενικότερου σεβασμού ως προς τη γνώση των πάτριων. Σταδιακά, τα μέλη του γένους που αποδεικνύονταν πιο αποτελεσματικά θα καλούνταν να συνεισφέρουν τις γνώσεις τους σε πιο σταθερή βάση, ενώ η αύξηση της δημοφιλίας των Μυστηρίων και η προσέλκυση πιστών από τα πέρατα του ελληνικού (και του ρωμαϊκού) κόσμου καθιστούσε επιτακτική την ανάγκη για μια ομοιογενή διδασκαλία των πατρίων. Το γένος των Ευμολπιδών ανταποκρίθηκε στην πρόκληση της εποχής επιλέγοντας συγκεκριμένα μέλη για να αναλάβουν τον ρόλο των εξηγητών και να αφιερωθούν αποκλειστικά στην επίλυση ζητημάτων που εγείρονταν αναφορικά με τα Μυστήρια. Μία επιγραφή των μέσων του δεύτερου αιώνα π.Χ. ορίζει πως οι Εξηγηταί θα έπρεπε να είναι διαθέσιμοι από την πρώτη μέρα του μηνός Βοηδρομιώνος για να προσφέρουν την εξήγηση σε όποιον ενδιαφερόταν να συμμετέχει στις επικείμενες τελετουργίες.

Το 67 π.Χ. ο Κικέρων αναζητούσε ένα αντίγραφο των πατρίων των Ευμολπιδών. Είναι ασαφές αν είχε σημειωθεί κάποια επίσημη καταγραφή αυτών των πανάρχαιων νόμων ή αν ο Κικέρων είχε υπόψη του κάποιο κείμενο που είχε γραφτεί από ιερείς και ερευνητές που ενδιαφέρονταν για τις παραδόσεις των Ελευσινίων Μυστηρίων. Φαίνεται, πάντως, ότι υπήρξε κάποια προσπάθεια προς την κωδικοποίηση των πατρίων διότι από τον δεύτερο μεταχριστιανικό αιώνα παύουν οι αναφορές σε επικλήσεις προς Εξηγητές και τα ζητήματα που ανακύπτουν επιλύονται από τους ιεροφάντες.

Βιβλιογραφία

Clinton, Kevin. The Sacred Officials of the Eleusinian Mysteries, Philadelphia: The American Philosophical Society, 1974.

Oliver, James. The Athenian Expounders of the Sacred and Ancestral Law, Baltimore: Johns Hopkins Press, 1950.