Η 19η Βοηδρομιώνος ήταν αφιερωμένη στην επιστροφή των ιερών αντικειμένων στην Ελευσίνα με τη συνοδεία των υποψηφίων μυστών. Η μέρα ξεκινούσε νωρίς σε δύο διαφορετικά σημεία της Αθήνας. Οι ιερείς και οι ιέρειες της Δήμητρας συγκεντρώνονταν στο εν άστει Ελευσίνιο για να πάρουν τις ιερές κίστες. Στη συνέχεια κατέβαιναν προς την Αγορά ακολουθώντας την Οδό των Παναθηναίων, που περνούσε μπροστά από τον ναό της Δήμητρας, και έφταναν στο ιερό του Ιάκχου, κοντά στο Δίπυλο. Εκεί βρισκόταν το ξόανο του θεού, που κρατούσε δάδα και ήταν στεφανωμένος με μυρτιά. Ο Ιακχαγωγός, ένας ειδικός ιερέας, έπαιρνε το άγαλμα και το τοποθετούσε σε μια άμαξα, που έμπαινε στην κεφαλή της πομπής.

Στο μεταξύ, οι υποψήφιοι μύστες και οι μυσταγωγοί είχαν συγκεντρωθεί στο Πομπείον, που βρισκόταν ανάμεσα στο Δίπυλο και την Ιερά Πύλη. Οι μύστες φορούσαν εορταστικά ενδύματα και κρατούσαν μυστηριακούς βάκχους από κλαδιά μυρτιάς δεμένα με μαλλί. Πολλοί ήταν εφοδιασμένοι με μια χοντρή, ροζιασμένη βακτηρία (ειδικά κατασκευασμένη για την πομπή) από την οποία κρεμόταν ένας σάκος (ο κόρυκος ή φάσκαλο) που περιείχε τα απαραίτητα εφόδια και τα καινούργια ρούχα που θα φορούσαν στη μύησή τους. Αν τα εφόδια ήταν βαριά, οι υποψήφιοι μύστες μπορούσαν να τα μεταφέρουν με κάποιο υποζύγιο (συνήθως γαϊδούρι) αν και οι ίδιοι έπρεπε να διασχίσουν την απόσταση μέχρι την Ελευσίνα πεζή. Στο Πομπείο συγκεντρώνονταν επίσης τα μέλη του ένοπλου αγήματος εφήβων που θα συνόδευε την πομπή. Η μόνη διαφορά σε σχέση με την πρώτη μέρα ήταν τα στεφάνια μυρτιάς που φορούσαν οι νεαροί Αθηναίοι.

Πυρά Γ. Μελανόμορφος πίνακας [πόδια σε βηματισμό], Κωνσταντίνα Κόκκου-Βυριδή, φωτογραφία, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία © Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία

Η πομπή ήταν οργανωμένη με ακρίβεια. Επικεφαλής ήταν το ξόανο του Ιάκχου με τον ιερέα του. Ακολουθούσαν οι ιερείς και οι παναγείς ιέρειες της Δήμητρας που μετέφεραν τις κίστες στο κεφάλι τους. Κατόπιν ήταν οι αξιωματούχοι της πολιτείας, τα μέλη των αντιπροσωπειών από τις άλλες πόλεις της Ελλάδας, οι μύστες με τους μυσταγωγούς και η πομπή έκλεινε με τα υποζύγια που μετέφεραν τα εφόδια. Συνολικά, το πλήθος θα πρέπει να αριθμούσε αρκετές χιλιάδες ανθρώπους, που αναχωρούσαν για την Ελευσίνα υπό το βλέμμα των συμπολιτών τους, που δεν συμμετείχαν στον εορτασμό.

Ελευσίνα, Carl Rottmann, 1843, πίνακας ζωγραφικής, Bayerische Staatsgemäldesammlungen - Neue Pinakothek München © Bayerische Staatsgemäldesammlungen - Neue Pinakothek München

Πυρά Γ. Τμήμα μελανόμορφης λουτροφόρου-αμφορέα με πομπή ανδρών, Κωνσταντίνα Κόκκου-Βυριδή, φωτογραφία, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία © Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία

Η Ελευσίνα απέχει περίπου είκοσι τρία χιλιόμετρα από το άστυ. Η πομπή σταματούσε σε διάφορα σημεία κατά μήκος της Ιεράς Οδού για τελετές, ιερούς χορούς, ύμνους, θυσίες και σπονδές προς τιμήν των θεών που συναντούσαν στον δρόμο τους. Το πλήθος κραύγαζε το όνομα του Ιάκχου και προχωρούσε με ενθουσιασμό, παρά την αναπόφευκτη ζέστη και τη σκόνη που σήκωναν τα βήματα τόσων χιλιάδων ανθρώπων και ζώων. Η άφιξη στην Ελευσίνα, την ώρα που ο ήλιος έδυε, θα αποτελούσε το αποκορύφωμα της ημέρας. Υπό το φως των αναμμένων δαδών, οι συμμετέχοντες έφταναν στο ευρύχωρο προαύλιο μπροστά από τον περίβολο του ιερού και έβλεπαν ένα από τα σημαντικότερα τοπόσημα της Ελευσίνας και του μύθου: το Καλλίχορον φρέαρ. Καθώς η νύχτα έπεφτε, οι υποψήφιοι μύστες παρακολουθούσαν την κερνοφορία, έναν χορό από γυναίκες που είχαν πάνω στα κεφάλια τους τον κέρνο, το κατεξοχήν αγγείο των Μυστηρίων. Μετά την ολοκλήρωση της τελετής, το πλήθος σκόρπιζε στην πόλη σε αναζήτηση καταλύματος για το βράδυ. Κάποιοι θα περνούσαν τη νύχτα στα πανδοχεία ενώ οι πιο τυχεροί θα φιλοξενούνταν σε συγγενικά ή φιλικά σπίτια. Για πολλούς, η βραδιά θα περνούσε στο ύπαιθρο, αλλά ο ενθουσιασμός της πομπής και η αναμονή για τις τελετές των επόμενων ημερών θα δικαιολογούσε οποιαδήποτε ταλαιπωρία.

Χάρτης της πεδιάδας των Αθηνών, David Le Roy, 1758, χαρακτικό, Bibliothèque nationale de France / Département des Cartes et plans © Bibliothèque nationale de France / Département des Cartes et plans

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Wright, Dudley. The Eleusinian Mysteries and Rites, London: Theosophical Publishing House, 1919.