Είναι σχεδόν αδύνατον να εκτιμήσουμε σήμερα την εντύπωση που θα έδινε κάποτε ο Ελαιώνας, ένα φαινομενικά απέραντο δάσος από ελιές στα δυτικά της πόλης (από το σημερινό Περιστέρι μέχρι το Φάληρο) με προεκτάσεις προς τον Υμηττό και την Πάρνηθα. Αν και δεν γνωρίζουμε πόσα δέντρα περιλάμβανε ο ελαιώνας στα κλασικά χρόνια, ο Βρετανός περιηγητής Μπέρναρντ Ράντολφ, που επισκέφτηκε την Αθήνα το 1671, βρήκε 50.000 ελιές που σχημάτιζαν ένα πυκνό δάσος μήκους σχεδόν δέκα χιλιομέτρων και πλάτους τριών. Η τερατώδης βιομηχανική και αστική ανάπτυξη της Αθήνας κατέφαγε αυτό το μικρό θαύμα της φύσης, από το οποίο σώζονται ελάχιστα σπαράγματα, με το μεγαλύτερο στη διασταύρωση των οδών Θηβών και Πέτρου Ράλλη.

Σύμφωνα με την παράδοση, πυρήνα του Ελαιώνα αποτέλεσαν δώδεκα ελιές που είχαν φυτευτεί στην φημισμένη πλατωνική Ακαδημία. Αυτά τα δέντρα προέρχονταν από την ιερή ελιά που δώρισε στην πόλη η θεά Αθηνά κατά τη διάρκεια της έριδας με τον Ποσειδώνα για την κηδεμονία της Αθήνας. Ο θεός της θάλασσας χτύπησε τον βράχο με την τρίαινα και δημιούργησε πηγή θαλασσινού νερού, ενώ η Αθηνά έκανε να βλαστήσει μία ήμερη ελιά. Ο βασιλιάς των Αθηναίων Κέκροπας θεώρησε το δέντρο πιο ωφέλιμο δώρο και πρόσφερε την πόλη στη θεά. Η θεϊκή ελιά βρισκόταν στο Πανδρόσειο της Ακρόπολης και ο λαός την περιέβαλε με απεριόριστο σεβασμό. Οι Αθηναίοι συνήθιζαν να προσφέρουν σε αυτή αναθήματα και καρπούς ή έδεναν κορδέλες και στεφάνια στα κλαδιά της. Το ιερό λάδι που έδινε κάθε χρόνο χρησιμοποιούνταν για την τροφοδοσία άσβεστης λυχνίας στο Ερέχθειο, ενώ οι νικητές των δραματικών αγώνων λάμβαναν στεφάνια από τους κλάδους της. 

Η ιστορική αφετηρία του ελαιώνα ανάγεται μάλλον στον 6ο αιώνα π.Χ. και συνδέεται με νομοθετικά μέτρα που έλαβε ο Σόλων για την προστασία της ελιάς και την ανάπτυξη του εμπορίου ελαιολάδου. Μερικές δεκαετίες αργότερα, ο τύραννος Πεισίστρατος εισήγαγε και αυτός μέτρα για να ενθαρρύνει την καλλιέργεια της ελιάς στην Αττική, οπότε εικάζεται ότι άρχισε να σχηματίζεται και ο Ελαιώνας. Σύμφωνα με την παράδοση, μάλιστα, ο Πεισίστρατος διέταξε τους ακτήμονες Αθηναίους να φορέσουν τα συνήθη ενδύματα των αγροτών και να περνούν τις μέρες τους στους άδενδρους αγρούς φυτεύοντας ελαιόδεντρα.

Οι Αθηναίοι είχαν θεσπίσει αυστηρούς νόμους για όσους προκαλούσαν βλάβες στις ελιές. Οι ιδιοκτήτες ελαιόδεντρων μπορούσαν να κόψουν ξυλεία μόνο από δύο δέντρα ανά έτος και μάλιστα έπειτα από γραφειοκρατικές διαδικασίες. Αν κάποιος επιθυμούσε να ξεριζώσει μια ελιά, έπρεπε να καταβάλει εκατό δραχμές στην πόλη (εκ των οποίων οι δέκα ανήκαν στην θεά Αθηνά). Το κράτος απασχολούσε ειδικευμένους υπαλλήλους («επιγνώμονες»), οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με τη συντήρηση των δέντρων και τη συγκομιδή των καρπών. Οι Αθηναίοι κοιτούσαν με μισό μάτι τα κατσίκια, που ήταν γνωστά για τη λαιμαργία τους όποτε έβλεπαν ελαιόδεντρο. Ως εκ τούτου δεν επιτρεπόταν η άνοδος γιδιών στην Ακρόπολη, η θεά Αθηνά δεν γεύτηκε ποτέ κατσικάκι σε θυσία και η ιέρειά της δεν μπορούσε να πιει κατσικίσιο γάλα. 

Η ευλάβεια των Αθηναίων προς τον Ελαιώνα αποτυπώθηκε στην τραγωδία του Σοφοκλή Οιδίπους επί Κολωνώ, όπου αναφέρεται πως κατά τους Περσικούς Πολέμους οι στρατιώτες του Ξέρξη δεν τόλμησαν να καταστρέψουν το δάσος από ελαιόδεντρα στα δυτικά της πόλης φοβούμενοι την οργή του γαλανού ματιού της Αθηνάς και του άγρυπνου οφθαλμού του Δία. Στην πορεία των αιώνων, βέβαια, ο σεβασμός των επιδρομέων παρουσίασε διακυμάνσεις. Οι επιθέσεις του Ρωμαίου στρατηγού Σύλλα (86 π.Χ.) και των Ερούλων (267 μ.Χ.) προκάλεσαν τρομερές καταστροφές στον Ελαιώνα, αλλά σύντομα οι Αθηναίοι αποκατέστησαν τις απώλειες και το δάσος παρέμεινε θαλερό και πυκνόφυτο μέχρι τον 20ο αιώνα, οπότε αφανίστηκε για να αντικατασταθεί από εργοστάσια και δρόμους.

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Παπαγγελή, Καλλιόπη, Ελευσίνα: ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα: Όμιλος Λάτση, 2002.

Smith, William. A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology. Boston: Little, Brown and co., 1867.

Προέλευση τεκμηρίου: National Galleries of Scotland

Edward Lear (1849): Ο Ελαιώνας των Αθηνών.

 

 

Προέλευση τεκμηρίου: Technische Universität München

Friedrich von Gärtner (1836): Σχέδιο των Αθηνών. 

Προέλευση τεκμηρίου: The British Museum

James Skene (1838): Άποψη του Ελαιώνα στο Μαρούσι.

Προέλευση τεκμηρίου: The British Museum

Sir William Gell (περ. 1801-1813): Η Αθήνα από τα δυτικά