Το Μιθραίο, στα νότια της Ιεράς Οικίας, σηματοδοτεί μία περίοδο θρησκευτικής αναταραχής στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Μέχρι την εποχή της ανέγερσής του, η Δήμητρα και η Κόρη απολάμβαναν την αποκλειστική λατρεία των πιστών που έφταναν στην Ελευσίνα. Καθώς, όμως, η αυτοκρατορία εισερχόταν σε μία βαθιά κρίση διαρκείας, φαίνεται πως υπήρχαν πιστοί που αναζήτησαν παρηγοριά και θρησκευτική καθοδήγηση από μία άλλη θεότητα, τον Μίθρα.

Η είσοδος της λατρείας του Μίθρα στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία αποδίδεται, από τον Πλούταρχο, σε ομάδα ναυτών του στόλου του Πομπήιου, οι οποίοι ήρθαν σε επαφή με τη θεότητα στην περιοχή του Ολύμπου στη Μικρά Ασία. Η λατρεία διαδόθηκε σταδιακά σε μεγάλα τμήματα του δυτικού ρωμαϊκού κράτους, ιδιαίτερα σε παραμεθόριες περιοχές όπου ο Μίθρας έγινε εξαιρετικά δημοφιλής ανάμεσα στους λεγεωνάριους. Η ελληνική Ανατολή φάνηκε πιο διστακτική απέναντι σε μια θεότητα με έντονα περσικά στοιχεία, με αποτέλεσμα τα Μιθραία να απαντούν σχετικά σπάνια στον ελληνικό και μικρασιατικό χώρο. Οι γραπτές μαρτυρίες σχετικά με το περιεχόμενο της λατρείας σπανίζουν αλλά σε κάθε Μιθραίο κατείχε κεντρική θέση η εικόνα του Μίθρα που σφάζει τον ταύρο μέσα σε μια σπηλιά διακοσμημένη με άστρα στην οροφή της. Η εικόνα συμπληρώνεται, συνήθως με έναν σκύλο κι ένα φίδι που γλείφουν το αίμα του ταύρου, ενώ ένας σκορπιός δαγκώνει τους όρχεις του θηρίου. Εκατέρωθεν του κεντρικού θέματος εμφανίζονται δύο δαδούχοι, ο Καύτης με τη δάδα στραμμένη προς τα πάνω και ο Kαυτοπάτης με τη δάδα προς το έδαφος. Όλα αυτά τα συμβάντα τελούνται υπό το βλέμμα του Ήλιου και της Σελήνης.

Τα περισσότερα Μιθραία ακολουθούν παρόμοιο σχέδιο, που αποσκοπεί στην αναπαράσταση του ταξιδιού της ψυχής στις ουράνιες σφαίρες. Σε αντίθεση με τους ελληνικούς ναούς που διακρίνονται για τον πλούτο της εξωτερικής διακόσμησης, τα Μιθραία προσπαθούν να δώσουν την αίσθηση του σπηλαίου στο οποίο διαδραματίζεται η ταυροκτονία και, συνεπώς, αδιαφορούν επιδεικτικά για την εξωτερική όψη του κτιρίου, με την έμφαση να δίνεται στους εσωτερικούς χώρους. Τα Μιθραία είχαν χωρητικότητα δεκαπέντε-είκοσι ατόμων, που μπορούσε να φτάσει στους σαράντα αν δεν κάθονταν όλοι. Στην περίπτωση της Ελευσίνας, πρόκειται για ένα ορθογώνιο δωμάτιο με μαρμάρινο πρόπυλο.

Η κατασκευή του Μιθραίου στην Ελευσίνα έγινε σε απροσδιόριστη περίοδο αλλά η ιστορία του τελευταίου ιεροφάντη μπορεί να σχετίζεται με την ανέγερσή του. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Ευνάπιο (347-μετά το 414), κυκλοφορούσε χρησμός για την επικείμενη καταστροφή του ιερού της Δήμητρας και την ανάδειξη στο αξίωμα του Μεγάλου Ιερέα ενός ανθρώπου που δεν είχε τα προσόντα ή το δικαίωμα γιατί λάτρευε ξένους θεούς και δεν ήταν Αθηναίος πολίτης ή μέλος του γένους των Ευμολπιδών, από τους οποίους αναδεικνύονταν οι ιεροφάντες. Μετά τον θάνατο του τελευταίου νόμιμου ιεροφάντη στα τέλη του 4ου αιώνα, το αξίωμα πέρασε όντως στα χέρια ενός ιερέα του Μίθρα από τις Θεσπιές, ο οποίος θα μπορούσε να θεωρηθεί υπεύθυνος για την ανέγερση του ελευσινιακού Μιθραίου.

 

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Παπαγγελή, Καλλιόπη. Ελευσίνα: ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα: Όμιλος Λάτση, 2002.

Walsh, David. The Cult of Mithras in Late Antiquity: Development, Decline and Demise ca. A.D. 270-430, Leiden: Brill, 2018.

Προέλευση τεκμηρίου: Η εν Aθήναις Aρχαιολογική Eταιρεία

Image link: https://bit.ly/2Z9wf8B