Ο παις αφ’ εστίας δεν ήταν ιερέας αλλά επιτελούσε θρησκευτικό ρόλο αναπέμποντας προσευχές και θυσίες εκ μέρους των μυστών και της πόλης. Η εστία του τίτλου αναφέρεται στην ιερή πυρά (εστία) της θεάς Εστίας, η οποία βρισκόταν στο Πρυτανείο. Ο παις είναι, επομένως, εκπρόσωπος του συνόλου των πολιτών, τους οποίους συμβολίζει η πυρά. Ο θεσμός του παιδός αφ’ εστίας είναι πανάρχαιος και οι πρώτες γραπτές αναφορές χρονολογούνται στο 460 π.Χ. Το αγόρι (ή το κορίτσι) που επιλεγόταν για τούτη τη θέση μυούνταν στα Μυστήρια με δημόσια δαπάνη και απολάμβανε ύψιστων τιμών και σεβασμού από τους συμπολίτες του. Στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια, ο Άρειος Πάγος, η Βουλή και ο Δήμος των Αθηναίων τίμησαν κατ’ επανάληψη αυτά τα παιδιά με αναθηματικές επιγραφές και προτομές.
Πυρά Γ. Μελανόμορφη λήκυθος, Κωνσταντίνα Κόκκου-Βυριδή, φωτογραφία, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία © Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία
Η μύηση του παιδιού στην εστία της πόλεως ανακαλούσε ίσως την προσπάθεια της θεάς Δήμητρας να καταστήσει αθάνατο τον Δημοφώντα, γιο του Κελεού και της Μετάνειρας, στην εστία του παλατιού στην Ελευσίνα. Η επιλογή του υποψηφίου βασιζόταν σε ειδικό μητρώο όπου κατέγραφαν τα ονόματα των παιδιών τους οι γονείς που επιθυμούσαν αυτή την τιμή για τα τέκνα τους. Η εγγραφή γινόταν την πρώτη μέρα του Βοηδρομιώνος και η επιλογή με κλήρο είχε ανατεθεί στον Άρχοντα Βασιλέα, μία ένδειξη της μακρόχρονης παράδοσης που συνόδευε τη συγκεκριμένη διαδικασία. Ο παις αφ’ εστίας φορούσε στεφάνι μυρτιάς και ένδυμα που αφήνει ακάλυπτο τον δεξί ώμο. Κρατούσε ραβδί από μυρτιά και πρόσφερε στις θεές ένα μικρό γουρούνι. Ο χιτώνας του ήταν κοντός και έφτανε μέχρι πάνω από το γόνατο, ενώ διατηρούσε μία μακριά πλεξούδα μαλλιών μέχρι τη μύηση, οπότε την έκοβε και την πρόσφερε στη Δήμητρα και την Περσεφόνη.
Δέκα μαρμάρινα θραύσματα του Μεγάλου Ελευσινιακού Ανάγλυφου, περ. 27 π.Χ.–14 μ.Χ., γλυπτό, The Metropolitan Museum of Art © 2000–2023 The Metropolitan Museum of Art / Public domain
Τις πρώτες μέρες της μύησης, ο παις αφ΄εστίας πρόσφερε στις θεές ένα χοιρίδιο. Στη συνέχεια, μία ομάδα από παίδες αφ΄εστίας περασμένων ετών του πρόσφερε το στεφάνι της μυρτιάς και μια ταινία για τα μαλλιά. Αυτή η τελετή γινόταν παρουσία των υπολοίπων μυστών λίγο πριν ξεκινήσουν για την Ελευσίνα. Κατά τη διάρκεια της πομπής περπατούσε μαζί με τους μύστες, ίσως επικεφαλής ως εκπρόσωπος όλων των πιστών και «ηγήτηρ μυστών». Σε κάποια απροσδιόριστη χρονική στιγμή της εορτής, έκοβε την πλεξούδα και την αφιέρωνε στη Δήμητρα και την Περσεφόνη στο ιερό της Ελευσίνας.
Η πλειοψηφία των παιδιών που γνωρίζουμε ότι κατέλαβαν αυτό το τιμητικό αξίωμα προέρχονται από επιφανείς οικογένειες της Αθήνας και ανήκουν στα γένη των Ευμολπιδών και των Κηρύκων (αν και όλοι οι Αθηναίοι είχαν δικαίωμα εκλογής). Η απουσία ονομάτων λιγότερο ονομαστών οικογενειών οφείλεται, κατά πάσα πιθανότητα, στο γεγονός πως μόνο οι εύποροι είχαν την οικονομική δυνατότητα να στήσουν άγαλμα ή αναθηματική επιγραφή ώστε να διασωθεί το όνομα του παιδιού στο πέρασμα των αιώνων. Συνολικά έχουν σωθεί τα ονόματα περίπου εξήντα παιδιών, ένα απειροελάχιστο ποσοστό εκείνων που υπηρέτησαν σε αυτή τη θέση στη μακραίωνη ιστορία του ιερού.
Βιβλιογραφία
Γούδης, Δημήτριος. Τα Μυστήρια της Ελευσίνος, Αθήνα: Τυπογραφείο Π. Δ. Κυριακού, 1935.
Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.
Clinton, Kevin. The Sacred Officials of the Eleusinian Mysteries, Philadelphia: The American Philosophical Society, 1974.
