Τα Ελευσίνια Μυστήρια υπόσχονταν στους μυημένους μια καλύτερη μεταθανάτια ζωή, αλλά η σωτηρία είχε κόστος, θέτοντας υπό αμφισβήτηση την ιδέα ότι τα καλύτερα πράγματα στη ζωή είναι δωρεάν (αν και, τεχνικά, η προσφορά της Δήμητρας αφορούσε το επέκεινα, οπότε ίσως δεν θα έπρεπε να είμαστε τόσο κυνικοί ως προς τις χρηματικές της απαιτήσεις). Υπήρχε ένα ευρύ φάσμα εισφορών και φόρων που απαιτούνταν από μυημένους και πόλεις για την κάλυψη των χρηματικών αναγκών του ιερού της Δήμητρας και των αξιωματούχων που σχετίζονταν με τα Μυστήρια.

Κατά την Αρχαϊκή περίοδο, οι πιστοί χρησιμοποιούσαν κομμάτια μετάλλου ή κοσμήματα ως μέσα πληρωμής για λατρευτικές υπηρεσίες. Η επέκταση της χρήσης νομισμάτων τον πέμπτο αιώνα ενθάρρυνε την αντικατάσταση των μεταλλικών αντικειμένων με νομίσματα. Το ακριβές κόστος συμμετοχής στα Ελευσίνια Μυστήρια είναι άγνωστο. Η μόνη σχετική επιγραφική μαρτυρία αφορά τη μύηση δύο σκλάβων το 329 π.Χ. Το κόστος ήταν τριάντα δραχμές (δεκαπέντε για κάθε δούλο), οπότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι ελεύθεροι πολίτες θα πλήρωναν τουλάχιστον τόσα. Επίσης, δεν υπάρχουν ασφαλή στοιχεία για τον ετήσιο αριθμό των μυημένων, αλλά το Τελεστήριο είχε χωρητικότητα τριών χιλιάδων ατόμων, αριθμός που θα απέδιδε ετήσιο εισόδημα 45.000 δραχμών (7,5 τάλαντα). Εκείνη την περίοδο, δεκαπέντε δραχμές ισοδυναμούν με τους μισθούς δύο εβδομάδων για τον μέσο εργάτη στην Αθήνα. Οι μυημένοι έπρεπε επίσης να υπολογίσουν τις δαπάνες για φαγητό, διαμονή και το ταξίδι στην Ελευσίνα, που θα μπορούσε να είναι αρκετά ακριβό για όσους έρχονταν από μακριά.

Τετράδραχμο των Συρακουσών με κεφαλή της Περσεφόνης, κοπή Αγαθοκλή, 310-305 π.Χ., νόμισμα, Boston Museum of Fine Arts © Boston Museum of Fine Arts

Η εισφορά μάλλον καταβαλλόταν στην Αθήνα πριν από την έναρξη της μεγάλης πομπής τη 18η Βοηδρομιώνος. Το ποσό ήταν πολύτιμη πηγή εισοδήματος για τις δύο πόλεις (Αθήνα και Ελευσίνα) καθώς και για τους ιερείς και άλλους λατρευτικούς αξιωματούχους. Οι δύο ιεροποιοί, που διορίζονταν από την πόλη για να επιτηρούν τις θυσίες και τις θρησκευτικές εορτές, έπαιρναν μισό οβολό κάθε μέρα από κάθε μυημένο (250 δραχμές την ημέρα). Τα Μεγάλα Μυστήρια διαρκούσαν δέκα ημέρες, οπότε οι ιεροποιοί μπορούσαν να αναμένουν ένα εισόδημα 2.500 δραχμών μέχρι το τέλος του εορτασμού. Η ιέρεια της Δήμητρας λάμβανε έναν οβολό από κάθε μυημένο, αλλά αυτό το ποσό έπρεπε να καταβληθεί κατά τα Μικρά και Μεγάλα Μυστήρια (συνολικό εισόδημα χιλίων δραχμών). Κάθε άνδρας μύστης έπρεπε να καταβάλει πέντε οβολούς στις οικογένειες των Ευμολπιδών και των Κηρύκων που οργάνωναν τα Μυστήρια και παρείχαν τους ιερείς. Οι γυναίκες μύστες πλήρωναν τρεις οβολούς. Ανάλογα με την αναλογία ανδρών και γυναικών ανά έτος, οι δύο οικογένειες μπορούσαν να περιμένουν τουλάχιστον δύο χιλιάδες δραχμές. Όλες αυτές οι εισφορές απέφεραν εισόδημα έξι χιλιάδων δραχμών, αλλά αυτό ήταν μόνο ένα μικρό τμήμα των συνολικών εσόδων από τις 45.000 δραχμές για τη μύηση. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το τι γινόταν με τις υπόλοιπες 39.000 δραχμές (45.000 μείον 6.000 δραχμές).

Οι εισφορές που προαναφέρθηκαν ήταν ιερά χρήματα που φυλάσσονταν στην Ακρόπολη των Αθηνών. Η πόλη είχε το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει το ποσό που απέμενε μετά την κάλυψη των δαπανών και των μισθών όπως έκρινε απαραίτητο. Ένα εισόδημα 45.000 δραχμών ήταν σημαντικό για ένα ιερό, αλλά όχι τόσο μεγάλο για μια πόλη τόσο πλούσια και ισχυρή όσο η Αθήνα στο απόγειο της ισχύος της. Δεν ήταν καν η μόνη πηγή εισοδήματος που σχετιζόταν με τα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι Αθηναίοι εξέδωσαν μια σειρά διαταγμάτων τον πέμπτο και τέταρτο αιώνα για τη ρύθμιση της πληρωμής των απαρχών. Αυτή η θρησκευτική εισφορά είχε σκοπό να εξασφαλίσει τη γονιμότητα της γης αλλά η Αθήνα τη χρησιμοποίησε για να ενισχύσει την πολιτική και θρησκευτική της εξουσία ως προς τα μέλη της Δηλιακής Συμμαχίας. Οι Αθηναίοι διέταξαν τους συμμάχους τους να στέλνουν τους πρώτους καρπούς κάθε χρόνο σύμφωνα με τις προγονικές παραδόσεις και τους δελφικούς χρησμούς. Φαίνεται απίθανο η Ελευσίνα να ήταν σε θέση να επιβάλει αυτόν τον κανονισμό πριν από την προσάρτησή της στην Αθήνα. Το 422 π.Χ. η Αθήνα διέταξε τους συμμάχους της να παραδώσουν το 1/600 της ετήσιας παραγωγής κριθαριού και το 1/1200 της ετήσιας παραγωγής σιταριού στην Ελευσίνα. Δεδομένου ότι δεν γνωρίζουμε την ετήσια παραγωγική ικανότητα των 330 πόλεων που ήταν μέλη της Δηλιακής Συμμαχίας, είναι δύσκολο να υπολογίσουμε τα έσοδα από τις απαρχές. Η Αθήνα παρήγαγε κατά μέσο όρο 580.000 μεδίμνους κριθάρι και 120.000 μεδίμνους σιτάρι, άρα η αθηναϊκή απαρχή έφτανε περίπου τις 3.400 δραχμές. Η απαρχή πωλούνταν και τα έσοδα χρησιμοποιούνταν για θυσίες και αναθήματα προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης.

Τετράδραχμο Σύρου με κεφαλή Δήμητρας, 200 π.Χ., νόμισμα, Boston Museum of Fine Arts © Boston Museum of Fine Arts

Έξι Αθηναίοι επιλέγονταν ως επιστάτες για να διαχειριστούν τα οικονομικά του ιερού της Ελευσίνας. Ο αριθμός υποδηλώνει ότι τα έσοδα ήταν σημαντικά και απαιτούσαν πολλούς διαχειριστές. Εκτός από θυσίες και αναθήματα, έπρεπε να δαπανηθούν χρήματα για συντήρηση, την ανέγερση νέων κτιρίων και τη διοργάνωση των εορτών που σταδιακά γίνονταν πιο περίτεχνες, εντυπωσιακές και δαπανηρές. Το ετήσιο κόστος συντήρησης το 329/8 π.Χ. ήταν 40.000 δραχμές (μισθοί, τρόφιμα, επισκευές, νέες κατασκευές κ.λπ.). Μόνο οι σπονδοφόροι (αγγελιοφόροι που ανήγγειλαν την έναρξη των Μεγάλων Μυστηρίων στις πόλεις όλου του ελληνικού κόσμου) έλαβαν 240 δραχμές, ενώ η ανέγερση ενός τμήματος τείχους εκείνη τη χρονιά απαιτούσε 2.631 δραχμές. Τα χρήματα προέρχονταν από τους θησαυρούς της «μεγάλης» και της «νεότερης» θεάς (Δήμητρα και Περσεφόνη). Αυτοί οι θησαυροί θα μπορούσαν να είναι είτε κτίρια είτε πέτρινα κιβώτια. Η ίδια επιγραφή αναφέρεται σε τέσσερις δραχμές που πληρώθηκαν σε έναν άνδρα ονόματι Λύκης για το άνοιγμα των θησαυρών, άρα αυτοί πρέπει να ήταν κιβώτια με περίτεχνες κλειδαριές που απαιτούσαν τις υπηρεσίες ενός ειδικευμένου εργάτη για να ανοίξουν.

Οι θησαυροί δεν μπορούσαν να χωρέσουν όλα τα έσοδα από τις εισφορές των Μεγάλων Μυστηρίων. Φαίνεται πιο πιθανό ότι χρησιμοποιήθηκαν για τα χρήματα που προέκυψαν από τις θυσίες των χοιριδίων. Κάθε μύστης έπρεπε να θυσιάσει ένα γουρουνάκι (έως και τρεις χιλιάδες γουρουνάκια ανά έτος), οπότε το ιερό λάμβανε τρεις οβολούς από κάθε μύστη σε αντάλλαγμα για το ζώο. Το ποσό στη συνέχεια φυλασσόταν στους θησαυρούς. Επιπλέον χρήματα χρειάζονταν για πρόσθετες θυσίες, καθώς οι θεές δικαιούνταν ταύρους, πρόβατα και κατσίκια, ενώ ζώα θυσιάζονταν προς τιμήν και άλλων θεοτήτων και ηρώων στην Ελευσίνα (συμπεριλαμβανομένου του Ευβουλέα, της Αθηνάς, του Τριπτόλεμου κ.λπ.). Το 328 π.Χ. κάθε θεότητα έλαβε κατά μέσο όρο πέντε ζώα (συνολικά 43 πρόβατα ή κατσίκια). Μόνο η θυσία έξι ταύρων θα παρήγαγε 900 κιλά κρέας, ποσότητα αρκετή για όλους τους μύστες που συμμετείχαν στα Μυστήρια.

Θραύσμα σαρκοφάγου της Περσεφόνης, 170-180 μ.Χ., γλυπτό, Kunsthistorisches Museum ©KHM-Museumsverband

Βιβλιογραφία

Clinton, Kevin. «The Eleusinian Aparche in practice: 329/8 B.C.» στο Λεβέντη, Ιφιγένεια και Μητσοπούλου, Χρυσούλα. Ιερά Και Λατρείες Της Δήμητρας Στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο, Βόλος: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2010, σελ.1-12.

Collar, Anna και Kristensen, Troels Myrup (eds.). Pilgrimage and Economy in the ancient Mediterranean. Leiden: Brill, 2020.

Karatas, Aynur-Michèle-Sara. “The Significance of Money for the Cults and Sanctuaries of Demeter and Kore: The Shaping of the Cults by Commercial Transactions”, Mythos: Rivista di Storia delle Religioni, 12 (2018), σελ. 47-88. 

McInerney, Jeremy. The Cattle of the Sun: Cows and Culture in the World of the Ancient Greeks, Princeton: Princeton University Press, 2010.