Ο λιμός ήταν μία απειλή που κρεμόταν πάνω από την κεφαλή όλων των αγροτικών κοινωνιών της αρχαιότητας. Οι άσχημες καιρικές συνθήκες, ο πόλεμος με τις ανελέητες εχθρικές επιδρομές που μάστιζαν την ύπαιθρο ή κάποια βαριά πανδημία μπορούσε να καταστρέψει τη σοδειά και να καταδικάσει τους κατοίκους κάποιας πόλης ή περιοχής στην πείνα και την ανέχεια. Ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης εκφράζει αυτόν τον κίνδυνο με ποιητικό τρόπο. Όταν η θεά κλείστηκε στο ναό της με την καρδιά γεμάτη πίκρα για την απώλεια της Κόρης, η γη σταμάτησε να αποδίδει καρπό και η ανθρωπότητα βρέθηκε αντιμέτωπη με το φάσμα της απόλυτης καταστροφής από λιμό. Η έγκαιρη παρέμβαση του Δία και η επιστροφή της Περσεφόνης από το σκοτεινό βασίλειο του Άδη απέτρεψε τα χειρότερα. Δεν εξαφάνισε, όμως, τον κίνδυνο της σιτοδείας.

Σε κάποια απροσδιόριστη χρονική στιγμή (οι αρχαίες πηγές διίστανται ως προς την Ολυμπιάδα κατά την οποία συνέβη το γεγονός) όλη η ανθρωπότητα κατρακύλησε στα πρόθυρα του αφανισμού εξαιτίας του θανατηφόρου συνδυασμού λοιμού και λιμού. Ακόμα και η μυθική χώρα των Υπερβορείων είδε τις καλλιέργειες να καταστρέφονται ως προάγγελος μιας ανήκουστης αποκάλυψης. Ο τρόμος κυρίεψε τις ψυχές των θνητών, που στράφηκαν στους θεούς σε αναζήτηση της σωτηρίας. Σύμφωνα με τον χρησμό του Απόλλωνα, οι Αθηναίοι έπρεπε να προσφέρουν θυσία εκ μέρους όλης της ανθρωπότητας πριν από το όργωμα της γης. Ο Άβαρις, εκπρόσωπος των Υπερβορείων, έφτασε στην Αθήνα κρατώντας ένα βέλος και ανακοίνωσε στον λαό την απόφαση του θεού. Οι φιλόδοξοι πολίτες της Αθήνας ανέλαβαν με μεγάλη ικανοποίηση και χαρά να προσφέρουν τις απαιτούμενες θυσίες εκ μέρους όλων των Ελλήνων. Από τότε, οι ελληνικές πόλεις ανέλαβαν την υποχρέωση να αποστέλλουν κάθε χρόνο στην Ελευσίνα τις «απαρχές», τους πρώτους καρπούς της νέας σοδειάς, σε ανάμνηση της σωτηρίας τους.

Αυτή η θεωρητική υποχρέωση, βέβαια, δεν φάνηκε να δεσμεύει τις πόλεις για πάντα. Αντιθέτως, για μεγάλες χρονικές περιόδους μόνο οι αθηναϊκοί δήμοι και οι κληρουχίες (κοινότητες Αθηναίων που είχαν ιδρυθεί εκτός Αττικής) έστελναν συστηματικά τις απαρχές στο ιερό της Δήμητρας. Οι υπόλοιπες ελληνικές πόλεις συμμετείχαν κυρίως σε περιόδους δημοφιλίας των Μυστηρίων, όταν η λάμψη του ιερού απαύγαζε στα πέρατα της Μεσογείου και η αθηναϊκή δύναμη μπορούσε να επιβάλλει τη συμμετοχή των Ελλήνων στον αρχαίο θεσμό της απαρχής.

Καθώς πλησίαζε η εποχή των Μεγάλων Μυστηρίων στα μέσα του μηνός Βοηδρομιώνα, ο Ιεροφάντης έστελνε σπονδοφόρους για να αναγγείλουν την έναρξη της ιερής εκεχειρίας και να καλέσουν τις ελληνικές πόλεις να στείλουν τις απαρχές στην Ελευσίνα. Ήταν μία λεπτή διπλωματική αποστολή μεγάλης σημασίας για το ιερό, καθώς κάθε σπονδοφόρος έπρεπε να μεταφέρει το κατάλληλο μήνυμα που θα ικανοποιούσε το συγκεκριμένο ακροατήριο της πόλης που θα τον υποδεχόταν. Ο Ιεροφάντης, που συνέτασε το κείμενο, και ο αγγελιοφόρος που το παρουσίαζε όφειλαν να γνωρίζουν τις ιδιαίτερες σχέσεις κάθε τόπου με την Ελευσίνα και να αποφύγουν διπλωματικά ατοπήματα.

Οι πρώτοι καρποί συγκεντρώνονταν και στέλνονταν στην Ελευσίνα χωρίς να έχει ολοκληρωθεί η συγκομιδή. Στη νότια Ελλάδα το κριθάρι είναι έτοιμο για θερισμό στις αρχές του Μαΐου, ενώ η συγκομιδή του σιταριού ξεκινούσε αρκετές εβδομάδες αργότερα. Δεν υπήρχε, όμως, λόγος να περιμένουν για την ολοκλήρωση της διαδικασίας. Οι πρώτοι καρποί, άλλωστε ήταν ακριβώς αυτό που δηλώνει το όνομά τους: τα πρώτα σιτηρά που μάζευαν οι γεωργοί κάθε χρόνο. Η απαρχή έφτανε στην Ελευσίνα και αποθηκευόταν σε μεγάλες αποθήκες που είναι γνωστές ως σιροί. Αλλά δεν παρέμενε σε αυτούς τους χώρους για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σκοπός των καρπών ήταν να χρησιμοποιηθούν για προσφορές στους θεούς και τους μυθικούς προπάτορες των Ελευσινίων. 

Μέσα σε λίγες εβδομάδες, οι πόρτες των σιρών άνοιγαν και ξεκινούσε η αξιοποίηση των απαρχών. Η πρώτη θυσία ήταν γνωστή ως πελανός. Στη συνέχεια, τα σιτηρά πωλούνταν και τα έσοδα χρησιμοποιούνταν για θυσίες στη Δήμητρα, την Κόρη, τον Τριπτόλεμο, τον Θεό και τη Θεά, τον Εύβουλο και την Αθηνά. Εκάστη από τις δύο θεαίνες δικαιούνταν έναν ταύρο, ένα πρόβατο και ένα κατσίκι. Οι υπόλοιποι θεοί λάμβαναν ένα πρόβατο ή ένα κατσίκι, με εξαίρεση την Αθηνά στην οποία θυσίαζαν έναν ταύρο. Υπήρχαν, όμως και χρονιές που οι Ελευσίνιοι πρόσφεραν περισσότερα ζώα, όπως έγινε το 328 π.Χ. με τη θυσία σαραντατριών αιγοπροβάτων, αν και δεν ξέρουμε τον αριθμό των θυμάτων που δόθηκαν σε κάθε θεότητα ξεχωριστά.

Οι ποσότητες των σιτηρών που έφταναν στην Ελευσίνα ως απαρχή ήταν αξιοσέβαστες. Το 328 π.Χ. περιλάμβαναν 1108 μεδίμνους (57439 λίτρα) κριθάρι και 87 μεδίμνους (4510 λίτρα) σιτάρι. Από αυτές τις ποσότητες, ένας μέδιμνος χρησιμοποιούνταν για την προκώνια (ψωμί από κριθάρι ή σιτάρι) που δινόταν στους ιεροποιούς και δεκαέξι μέδιμνοι για τον πελανό (άλλο είδος ψωμιού με σιτάρι και κριθάρι). Οι αρχές κρατούσαν προσεκτικούς και λεπτομερείς λογαριασμούς της ετήσιας ποσότητας που αφιερωνόταν στο ιερό και είχαν τη δυνατότητα να εντοπίσουν περιπτώσεις κλοπής όταν παρουσιαζόταν μία απρόσμενη και αδικαιολόγητη μείωση στους μεδίμνους που έφταναν στην Ελευσίνα.

Τα χρήματα που απέμεναν μετά από όλες αυτές τις προσφορές χρηματοδοτούσαν την ανέγερση αφιερωμάτων στο ιερό εκ μέρους όλων των Ελλήνων. Ήταν μία σπουδαία ευκαιρία για τους Αθηναίους να τονίσουν τη γενναιοδωρία τους και να υπενθυμίσουν στους υπόλοιπους Έλληνες πως χρωστούσαν στην Αθήνα τη σωτηρία τους από τον λιμό. Μοναδική εξαίρεση σημειωνόταν σε περίπτωση πολέμου, οπότε τα χρήματα φυλάσσονταν στην Ακρόπολη ως εισόδημα του ελευσινιακού ιερού για να χρησιμοποιηθούν σε κάποια προσφορότερη περίοδο.

 

Βιβλιογραφία

Clinton, Kevin. The Sacred Officials of the Eleusinian Mysteries, Philadelphia: The American Philosophical Society, 1974.

Clinton, Kevin. «The Eleusinian Aparche in practice: 329/8 B.C.» στο Λεβέντη, Ιφιγένεια και Μητσοπούλου, Χρυσούλα. Ιερά Και Λατρείες Της Δήμητρας Στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο, Βόλος: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2010, σελ.1-12.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Parker, Robert. Polytheism and Society at Athens, Oxford: Oxford University Press, 2005.

Suk Fong, (Theodora) Jim. Sharing with the Gods: Aparchai and Dekatai in Ancient Greece, Oxford: Oxford University Press, 2014.

 

Πηγή εικόνων

Γλυπτά των ρωμαϊκών χρόνων στον Αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Haris Andronos, Shutterstock

Σιροί των ρωμαϊκών χρόνων στον Αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής

Γλυπτά των ρωμαϊκών χρόνων στον Αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. siete_vidas, Shutterstock