Η σύνδεση μεταξύ των Ελευσίνιων Μυστηρίων και του Χριστιανισμού είναι περίπλοκη. Τον 19o αιώνα, πολλοί μελετητές ισχυρίστηκαν ότι οι λατρείες μυστηρίου παρείχαν τα θεμέλια για πολλά χριστιανικά μυστήρια. Αυτή η άποψη αργότερα εγκαταλείφθηκε υπέρ των εβραϊκών ριζών του Χριστιανισμού. Τα γλωσσικά στοιχεία είχαν βαθιά επίδραση στην εξέλιξη της κατανόησής μας. Η προσαρμογή της ορολογίας των μυστηρίων και η αξιοποίησή της στις νέες έννοιες που εισήγαγαν οι Χριστιανοί ήταν αργή και περιορισμένη.

Ορισμένες χριστιανικές ομάδες επηρεάστηκαν από το υψηλό κύρος των Μυστηρίων και υιοθέτησαν διάφορα στοιχεία. Οι περισσότεροι Χριστιανοί συγγραφείς, ωστόσο, καταπολέμησαν τα Μυστήρια, προσπάθησαν να αποκαλύψουν τα ψεύδη τους και απέδωσαν το περιεχόμενό τους στις μηχανορραφίες του Διαβόλου. Μερικοί οπαδοί της αρχαίας λατρείας επεσήμαναν ομοιότητες μεταξύ των χριστιανικών τελετών και των δικών τους πρακτικών και υποστήριξαν ότι οι Χριστιανοί δεν είχαν κανένα λόγο να μην συμμετέχουν στις ειδωλολατρικές τελετουργίες. Η βάπτιση ήταν ένα θέμα που συζητήθηκε έντονα. Ο Τερτυλλιανός αποδέχτηκε τις ομοιότητες μεταξύ του βαπτίσματος και των διαφόρων ειδωλολατρικών τελετουργιών αλλά απέρριψε τις τελευταίες ως αναποτελεσματικές αφού το Άγιο Πνεύμα δεν παρευρίσκεται σε αυτές. Καθώς οι πιστοί στο δωδεκάθεο και οι Χριστιανοί πολεμούσαν στην αρένα της πνευματικής και θρησκευτικής υπεροχής, οι Χριστιανοί συγγραφείς εξαπέλυσαν σκληρές επιθέσεις με στόχο την απαξίωση παραδόσεων που είχαν επιβιώσει για πολλούς αιώνες. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς περιέγραψε αυτούς που εισήγαγαν τα μυστήρια στην Ελλάδα ως «πατέρες των ασεβών μύθων και της θανατηφόρας δεισιδαιμονίας τους, που έσπειραν στην ανθρώπινη ζωή αυτόν τον σπόρο του κακού και της καταστροφής: τα Μυστήρια». Συνέχισε ισχυριζόμενος ότι αυτά τα ειδωλολατρικά όργια ήταν «γεμάτα απάτη και κραιπάλη» και κάλεσε όλους τους μυημένους να μάθουν από τα λάθη τους και «να γελάσουν με τους μύθους που ως τότε έπαιρναν στα σοβαρά».

Παρά τα σκληρά λόγια, ωστόσο, ο Κλήμης συνειδητοποίησε ότι η ορολογία των Μυστηρίων θα μπορούσε να περιγράψει τέλεια τη χριστιανική εμπειρία. Αφού λοιπόν αντιτάσσει τον Χριστιανισμό στα παγανιστικά μυστήρια, διακηρύσσει: «Ω αληθινά ιερά μυστήρια. Ω αγνό φως. Στη φλόγα των πυρσών έχω ένα όραμα του ουρανού και του Θεού. Γίνομαι άγιος με τη μύηση. Ο Κύριος αποκαλύπτει τα ιερά πράγματα. Σημαδεύει τον μυημένο με τη σφραγίδα Του, φωτίζοντάς τον, και τον αναθέτει, όταν πιστεύει, στη φροντίδα του Πατέρα, όπου μένει ασφαλής στον αιώνα τον άπαντα. Αυτές είναι οι απολαύσεις των μυστηρίων μου. Αν θέλεις, μυήσου και εσύ».

Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν από τις αρχαιότερες, δημοφιλέστερες και πιο σεβαστές λατρείες στη Μεσόγειο. Ήταν, επομένως, φυσικό οι πρώιμοι Χριστιανοί Πατέρες να επενδύσουν σημαντικό χρόνο και προσπάθεια για να απαξιώσουν τις τελετές της Δήμητρας και της Περσεφόνης. Τα γραπτά τους είναι γεμάτα δηλώσεις για τις θεές και τη μυστική λατρεία τους, αλλά οι πηγές τους δεν ήταν πάντα οι πιο αξιόπιστες. Ο συγκρητισμός και η εξίσωση ιδεών και πρακτικών αρχικά ανεξάρτητων ή και αντίθετων μεταξύ τους ήταν συνηθισμένο φαινόμενο που προοριζόταν να εξυπηρετήσει την ανάγκη της πολεμικής ενάντια στα υποτιθέμενα ειδωλολατρικά λάθη. Ως αποτέλεσμα, πολλοί συγγραφείς κατέληξαν να αποδίδουν στα Ελευσίνια Μυστήρια ό,τι έτυχε να ξέρουν, να διαβάσουν ή να ακούσουν σχετικά με τις πρακτικές οποιασδήποτε μυστηριακής λατρείας για να δυσφημήσουν τις σεβάσμιες τελετές της Δήμητρας.

Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς είναι εξαιρετικό παράδειγμα αυτής της τάσης. Ήταν ένα μορφωμένο άτομο με κάποιες γενικές γνώσεις για τις μυστηριακές λατρείες και μπορεί να είχε προσωπική εμπειρία από τα Μυστήρια που τελούνταν σε ένα προάστιο νοτιοανατολικά της Αλεξάνδρειας που ονομαζόταν Ελευσίνα, όνομα που είχε πάρει από το περίφημο ιερό της Αττικής. Στον Προτρεπτικό, ο Κλήμης αποκάλυψε τον «κωδικό των Ελευσίνιων Μυστηρίων», αλλά δεν είναι σαφές εάν αναφέρεται στις αιγυπτιακές ή αττικές τελετές. Αλλού, συγχέει ελευσινιακές και ορφικές πρακτικές και μύθους, παρέχοντας ένα μείγμα ονομάτων και ιστοριών που θολώνουν παρά αποσαφηνίζουν τις παραδόσεις του ελευσίνιου ιερατείου. Αλλά για τον Κλήμεντα, ελάχιστη σημασία είχε αν η περιγραφή του ταιριάζει με την πραγματικότητα. Το κύριο σημείο του έργου ήταν να καταδείξει την πλάνη της ειδωλολατρικής θρησκείας και όχι η ακριβής καταγραφή των τελετουργιών της Δήμητρας.

Καθώς ο Χριστιανισμός απέκτησε νέους προσήλυτους και έγινε ευρύτερα γνωστός κατά τη διάρκεια του τρίτου αιώνα, σημειώθηκε μια καινοφανής εξέλιξη. Τα παγανιστικά μυστήρια έγιναν λιγότερο απειλητικά και περισσότερο ανοιχτά στις χριστιανικές επιρροές. Καθώς ο φόβος υποχώρησε, οι Χριστιανοί άρχισαν να υιοθετούν λέξεις όπως «μυστήριον» για το βάπτισμα και να περιγράφουν τη Θεία Ευχαριστία ως «Μυστήριο». Οι Πατέρες της Εκκλησίας μίλησαν για την Ευχαριστία ως δαδουχία και εποπτεία, με το πρώτο να είναι το λειτούργημα ενός σημαντικού ιερέα των Ελευσίνιων Μυστηρίων και το δεύτερο να είναι ο υψηλότερος βαθμός μύησης στην Ελευσίνα. Ο Αθανάσιος υποστήριξε ότι οι Χριστιανοί δεν πρέπει «να παρουσιάζουν τη θεία Μετάληψη ενώπιον των αμύητων, μήπως οι ειδωλολάτρες με την άγνοιά τους τα κοροϊδεύουν», αποδίδοντας έτσι στη Μετάληψη την ίδια ιδιότητα με τα ιερά αντικείμενα που φυλάσσονταν στο Ανάκτορο της Ελευσίνας.

Αυτή η μακρά διαδικασία ιδιοποίησης της γλώσσας και απόρριψης της πρακτικής κορυφώθηκε στα τέλη του τέταρτου αιώνα με μια ριζοσπαστική νέα επίσημη πολιτική. Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες είχαν ασπαστεί τον Χριστιανισμό και ήταν αποφασισμένοι να εξαλείψουν τον παγανισμό σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Ο Θεοδόσιος Α' διέταξε το κλείσιμο του ιερού της Δήμητρας στην Ελευσίνα το 392. Λίγα χρόνια αργότερα, οι Βησιγότθοι έκαψαν την πόλη και τον ναό. Μέσα σε λίγες δεκαετίες, οι αρχαίες τελετουργίες εξαφανίστηκαν. Η θριαμβεύουσα χριστιανική εκκλησία στάθηκε στα ερείπια της πανάρχαιας παράδοσης και διακήρυξε μια νέα θεολογία και μια νέα απάντηση στην αναζήτηση της ανθρωπότητας για νόημα και παρηγοριά. Μόνο ίχνη των αρχαίων Μυστηρίων σώζονται στο λεξιλόγιο και τις τελετουργίες της χριστιανικής παράδοσης, μια συναρπαστική υπενθύμιση ενός ολόκληρου κόσμου που κάποτε ευδοκιμούσε σε αυτή τη γωνιά της Μεσογείου.

Βιβλιογραφία

Bremmer, Jan. Initiation into the Mysteries of the Ancient World, Berlin: Walter de Gruyter, 2014.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς Και Ελευσίνια Μυστήρια. Αθήνα: Κυκεών tales, 2010.

Vos, Nienke και Geljon, Albert (eds.). Rituals in Early Christianity: New Perspectives on Tradition and Transformation, Leiden: Brill, 2020.