Το ρόδι ανήκει στα βασικά σύμβολα της ελευσινιακής λατρείας και συνδέεται άμεσα με την Περσεφόνη. Όταν ο Άδης έλαβε εντολή από τον Δία να επιστρέψει την Κόρη στη «μαυρόπεπλη» Δήμητρα, φρόντισε να της δώσει «κρυφά να φάει γλυκό σπυρί ροδιού» για να μην είναι σε θέση να μείνει για πάντα κοντά στη σεβαστή μητέρα της. Η Περσεφόνη δοκίμασε τη «μελίγευστη τροφή», με αποτέλεσμα να υποχρεώνεται να κατοικεί τη μία από τις εποχές του χρόνου «στα τρίσβαθα της γης».

Οι αρχαίοι Έλληνες συσχέτισαν το πλήθος των κόκκων του ροδιού με την ευγονία των ζωντανών και την ευφορία της γης. Ήταν συνηθισμένο αφιέρωμα στα ιερά θεοτήτων που σχετίζονταν με τη γονιμότητα όπως η Ήρα (Άργος, Σάμος) και η Αφροδίτη (έχουν βρεθεί μαρμάρινα ρόδια στο ιερό της θεάς στο Δαφνί). Από το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα π.Χ. υπήρχε η αντίληψη πως η προσφορά ενός ροδιού σε αγαπημένο πρόσωπο έδενε τον δωρητή και τον παραλήπτη με δεσμά που δεν ήταν εύκολο να σπάσουν. Σε διάφορες σκηνές αναχώρησης πολεμιστών ή ερωτευμένων που κοσμούν αρχαιοελληνικά αγγεία απαντά η προσφορά ροδιού ώστε ο παραλήπτης να υποχρεωθεί, κατά κάποιο τρόπο, να επιστρέψει ή να παραμείνει δίπλα στο πρόσωπο που δίνει τον καρπό. 

Το έντονο κόκκινο χρώμα του χυμού και των σπόρων του ροδιού, ωστόσο, θυμίζουν έντονα αίμα και συνέβαλαν στη σύνδεση του καρπού με τον κόσμο των νεκρών. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς διέσωσε παράδοση για τη γέννηση του δέντρου της ροδιάς από το αίμα του θεού Διονύσου, ενώ μία ροδιά που βλάστησε από το αίμα του σηματοδοτούσε τον τάφο του Πολυνείκη. Τα ρόδια περιλαμβάνονται στις νεκρικές προσφορές, κοσμούν επιτύμβιες στήλες και απεικονίζονται στις λευκές ληκύθους ως καρποί που προσφέρονται στους νεκρούς.

 

Καθώς η λατρεία των θεαινών στην Ελευσίνα σχετιζόταν με την καρποφορία της γης και τον θάνατο, το ρόδι δεν θα μπορούσε να λείπει από την εικονογραφία των Μυστηρίων. Οι απεικονίσεις της Περσεφόνης με τον καρπό είναι συχνές και έχουν βρεθεί σε πολλές περιοχές του ελληνικού κόσμου (αγαλματίδια, αγγεία κτλ.). Παραδόξως, το ρόδι λάμπει δια της ισχνής απουσίας του από το ιερό της Ελευσίνας, όπου οι θεές δεν φαίνεται να κρατούσαν τον καρπό. Ομοιώματα πήλινων ροδιών έχουν βρεθεί σε τάφους των γεωμετρικών χρόνων αλλά δεν σχετίζονται με την λατρεία. Εξαίρεση αποτελεί χρυσό ομοίωμα ροδιού, που χρονολογείται στον έβδομο αιώνα π.Χ. και βρέθηκε στα υπολείμματα τελετουργικής πυράς στο ιερό, καθώς και μικρός μελανόμορφος αναθηματικός πίνακας που απεικονίζει την Περσεφόνη να κρατά κλαδί ροδιάς.

Ο χθόνιος χαρακτήρας του ροδιού στην ελευσινιακή λατρεία υποδηλώνεται με τον περιορισμό ή και απαγόρευση κατανάλωσης του καρπού στις εορτές της Δήμητρας και της Περσεφόνης. Οι γυναίκες μπορούσαν να φάνε ρόδι κατά τον εορτασμό των Θεσμοφορίων αλλά οι σπόροι που έπεφταν στο έδαφος περιέρχονταν στην κυριαρχία των ενοίκων του Κάτω Κόσμου και δεν μπορούσαν να φαγωθούν. 

Βιβλιογραφία

Ζώση, Ελένη. «Πήλινα ομοιώματα ροδιών από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο», το Μουσείον, 3 (2002-2003), σελ. 73-82.

Παπαγγελή, Καλλιόπη. Ελευσίνα: ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα: Όμιλος Λάτση, 2002.

Τιβέριος, Μιχάλης. «Ελευσινιακές Ροιές. Παλιά ευρήματα και νέες ερμηνείες», SAIA Annuario, LXXXVII, serie III, 9, tomo I (2009), σελ. 465-478.

Προέλευση τεκμηρίου: Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας