Η εποπτεία ήταν ο ανώτερος βαθμός μύησης στα Μεγάλα Μυστήρια. Οι μύστες γίνονταν δεκτοί έναν χρόνο μετά την τελετή μύησης αλλά η εποπτεία δεν θεωρούνταν ως απαραίτητη για την ολοκλήρωση του εορτασμού των Μυστηρίων. Απευθυνόταν σε πιστούς που επιθυμούσαν να αποκτήσουν μεγαλύτερο και πιο ολοκληρωμένο βαθμό κατανόησης του περιεχομένου της λατρείας της Δήμητρας. Ο εορτασμός των τελετουργιών της εποπτείας πιθανώς τελούνταν στο Τελεστήριο τη δεύτερη βραδιά της παραμονής των πιστών στην Ελευσίνα (21η Βοηδρομιώνος), αν και υπάρχουν θεωρίες για «μοίρασμα» του περιεχομένου της εποπτείας και τις δύο νύχτες των τελετών στο ναό της Δήμητρας. 

Σκηνή μύησης στα Ελευσίνια μυστήρια, 1893, χαρακτικό, The New York Public Library © The New York Public Library

Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες για το περιεχόμενο της εποπτείας ή τη διάρκεια των σχετικών τελετουργιών. Απόλυτη μυστικότητα καλύπτει την εποπτεία. Η λέξη υποδηλώνει την αποκάλυψη και το στοχασμό, οπότε εικάζεται πως η τελετή περιλάμβανε την επίδειξη ιερών αντικειμένων. Ορισμένοι χριστιανοί συγγραφείς (π.χ. ο Ιππόλυτος, που έζησε στη Ρώμη στις αρχές του τρίτου αιώνα) ισχυρίστηκαν πως το μεγάλο μυστήριο που αποκάλυπταν οι ιερείς στους πιστούς ήταν ο «τεθερισμένος στάχυς» αλλά η παρουσία του κομμένου σιταριού στην τέχνη (ανάγλυφο Λακρατείδη, επιστύλιο Μικρών Προπυλαίων, Καρυάτιδες) φαίνεται να συνηγορεί ενάντια σε μία τέτοια πρόταση, καθώς θα ήταν αδιανόητο να επιδεικνύεται στα βλέμματα των αμύητων το πλέον (υποτίθεται) ιερό αντικείμενο με το οποίο κορυφωνόταν η μύηση. 

Ο Τερτυλλιανός από την Καρχηδόνα (160-220 μ.Χ.) υποστήριξε πως το ιερό σύμβολο των εποπτών ήταν ο φαλλός, υπόθεση που συσχετίζει τη δεύτερη βραδιά στο Τελεστήριο με τον θεό Διόνυσο. Η θεωρία, όμως, αντικρούει στην απουσία του Διονύσου από τους καταλόγους των Ελευσινίων θεοτήτων στις οποίες οφείλονται θυσίες και από τον μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης όπως αυτός διασώθηκε στον Ομηρικό Ύμνο (που θεωρείται πως αντανακλά το ελευσινιακό τυπικό της λατρείας). Μέχρι την ανακάλυψη νέων στοιχείων, το περιεχόμενο της ανώτερης βαθμίδας μύησης στα Μεγάλα Μυστήρια θα παραμένει άγνωστο και αμφιλεγόμενο.

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Dowden Ken, “Grades in the Eleusinian Mysteries”, Revue de l'histoire des religions, 197, 4 (1980), σελ. 409-427.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009