Ο συνετός (πυκιμηδής) Τριπτόλεμος συγκαταλέγεται στους επιφανείς πρωταγωνιστές των μύθων που σχετίζονται με τα Ελευσίνια Μυστήρια. Είναι, όμως, και ένας από τους πιο μυστηριώδεις. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές εκδοχές για την καταγωγή του. Οι αρχαίοι συγγραφείς τον θεωρούν γιο του Κελεού (βασιλιά της Ελευσίνας) και της Μετάνειρας ή του Ωκεανού και της Γαίας. Στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα, όπου διασώζονται πολλές πληροφορίες για το μυθικό παρελθόν της Ελευσίνας και τη γέννηση των Ελευσινίων Μυστηρίων, ο Τριπτόλεμος αναφέρεται απλώς ως τοπικός πρίγκιπας.

Μεγαλύτερη ομοφωνία υπάρχει ως προς τη συνεισφορά του στην ευδαιμονία της ανθρωπότητας. Η θεά Δήμητρα ήρθε στην Ελευσίνα αναζητώντας την κόρη της. Όταν αποκαλύφθηκε η πραγματική της ταυτότητα, δίδαξε στους ανθρώπους τη διαδικασία τέλεσης των Μυστηρίων, και μετά ξεχώρισε τον Τριπτόλεμο για μία ιδιαίτερη αποστολή. Του αποκάλυψε το μυστικό της καλλιέργειας των δημητριακών και του έδωσε εντολή να διαδώσει αυτή τη γνώση στα πέρατα της οικουμένης. Η θεά του έδωσε επίσης ένα άρμα που το έσερναν δύο φτερωτοί δράκοι για να τον διευκολύνει στο απαιτητικό πρόγραμμα του ταξιδιού του.

Η ιστορία του Τριπτόλεμου, 2ο μισό του 1ου αιώνα π.Χ., αγγείο, Kunsthistorisches Museum ©KHM-Museumsverband 

Ο Απολλόδωρος ισχυρίζεται ότι ο Τριπτόλεμος ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός του Δημοφώντα. Η Δήμητρα προσπάθησε να κάνει τον Δημοφώντα αθάνατο βυθίζοντάς τον στις φλόγες, αλλά η μητέρα του, Μετάνειρα, διέκοψε το τελετουργικό με κραυγές φρίκης βλέποντας τον γιο της στη φωτιά. Η Δήμητρα έριξε το παιδί και ο Δημοφών χάθηκε στις φλόγες. Για να αποζημιώσει την οικογένειά του για την απώλεια του, η θεά δίδαξε στον Τριπτόλεμο τα μυστικά της γεωργίας και του έδωσε το άρμα με τους φτερωτούς δράκους και σπόρους σιταριού για να διαδώσει την πρακτική της γεωργίας σε όλο τον κόσμο. Έτσι, ο Τριπτόλεμος έγινε ο μεγάλος Ελευσίνιος ήρωας.

Η αναχώρηση του Τριπτόλεμου, Ζωγράφος του Aberdeen, 470-460 π.Χ., αγγείο, Musée du Louvre © 2000 RMN-Grand Palais (musée du Louvre) / Hervé Lewandowski

Με τη βοήθεια του μαγικού οχήματος, ο Τριπτόλεμος σκόρπισε καρπούς στα άγονα χωράφια. Δεν ήταν εύκολο ταξίδι. Στη Σκυθία, ο βασιλιάς Λύγκος υποδέχτηκε τον πρίγκιπα με ανοιχτές αγκάλες αλλά σύντομα άρχισε να τον ζηλεύει για την ικανότητά του να προσφέρει τροφή στους ανθρώπους. Όταν ο Τριπτόλεμος έπεσε για ύπνο, ο βασιλιάς αποπειράθηκε να τον δολοφονήσει αλλά με την παρέμβαση της Δήμητρας ο επίδοξος φονιάς μεταμορφώθηκε σε λύγκα. Ο βασιλιάς των Γετών Χαρναβών, ήθελε να κρατήσει κοντά του τον πανίσχυρο ξένο και σκότωσε έναν από τους δράκους. Η Δήμητρα, βέβαια, δεν ανεχόταν τέτοιες παρεμβάσεις και πρόσφερε στον Τριπτόλεμο άμεσα έναν φρέσκο δράκο. Έστειλε επίσης τον βασιλιά των Γετών στον ουρανό τυλιγμένο σε ένα φίδι (ο σημερινός αστερισμός Οφιούχος).

Αμφορέας που απεικονίζει τον Τριπτόλεμο σε άρμα ανάμεσα στην Περσεφόνη και τη Δήμητρα, περ. 550-525 π.Χ., αγγείο, Rhode Island School of Design © Rhode Island School of Design

Φαίνεται, πάντως, ότι οι μπελάδες κυνηγούσαν τον Τριπτόλεμο όποτε κοιμόταν. Όταν βρισκόταν στην Αχαΐα, ο Ανθείας, γιος του τοπικού ηγεμόνα Ευμήλου, αποφάσισε να οδηγήσει το άρμα ενώ ο ήρωας της Ελευσίνας κοιμόταν. Όπως και ο Φαέθων, ο Ανθείας δεν μπόρεσε να κουμαντάρει τους δράκους και γκρεμίστηκε στο κενό. Ο Τριπτόλεμος θρήνησε τον αδικοχαμένο νέο και βοήθησε τον Εύμηλο να ιδρύσει την πόλη της Ανθείας προς τιμή του.