Η καταστροφή της Ελευσίνας από τους Βησιγότθους του Αλάριχου το 395 μ.Χ. εγκαινίασε μια μακρά περίοδο παρακμής. Το ιερό κείτονταν σε ερείπια που σταδιακά θάφτηκαν ή διαλύθηκαν για να επαναχρησιμοποιηθούν ως οικοδομικό υλικό. Κατά τον Μεσαίωνα, η τοποθεσία καταλήφθηκε από ταπεινές καλύβες που ανήκαν σε αγρότες και ψαράδες. Υπάρχουν πολύ λίγες διαθέσιμες πληροφορίες για την Ελευσίνα από τον 6ο έως τον 13ο αιώνα. Το 1204, ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτης παρατήρησε ότι η Ελευσίνα ήταν ακατοίκητη και κατηγόρησε τις πειρατικές επιδρομές για τούτη τη σκηνή ερήμωσης. Ο πληθυσμός είχε αναγκαστεί να αναζητήσει ασφάλεια στην ενδοχώρα.
Ο πρώτος επισκέπτης που άφησε μια αφήγηση για το πέρασμά του από την Ελευσίνα είναι ο Niccolo da Martoni, ο οποίος έγραψε λάθος το όνομα του χωριού: Lippisinox. Το 1436, ο Ιταλός ουμανιστής και αρχαιοδίφης Κυριάκος της Ανκόνας ανέφερε σωρούς ερειπίων και σχεδίασε το υδραγωγείο που στεκόταν ακόμα σε διάφορα σημεία. Το 1675, ο Άγγλος κληρικός Sir George Wheler κατέγραψε περισσότερα ερείπια αλλά και το άγαλμα της Καρυάτιδας από τα Μικρά Προπύλαια μισοθαμμένο στην κοπριά. Το 1738, ένας άλλος Άγγλος, ο John Montague, ανέφερε την καταστροφή πολλών γλυπτών από τους Τούρκους. Το 1755, ο Γάλλος αρχιτέκτονας και αρχαιολόγος Julien-David Le Roy παρατήρησε τα ερείπια «εξαιρετικών μαρμάρινων ναών, μεγάλων υδραγωγείων και άλλα ίχνη της πρώην μεγαλοπρέπειας [της Ελευσίνας]». Μπέρδεψε την Καρυάτιδα με άγαλμα της Δήμητρας και θρήνησε για την καταστροφή του Τελεστηρίου.
Δέκα χρόνια αργότερα, η Εταιρεία των Dilettanti έστειλε τον Richard Chandler, τον αρχιτέκτονα Nicholas Revett και τον ζωγράφο William Pars για να μελετήσουν τα ερείπια της Ελευσίνας. Αυτή ήταν η πρώτη σοβαρή προσπάθεια επιστημονικής μελέτης των λειψάνων του ιερού και κατέληξε σε μια σειρά από ωραία σχέδια. Ο Chandler νόμισε ότι αναγνώρισε την Περσεφόνη στην Καρυάτιδα και εντόπισε ένα γλυπτό με διασταυρούμενους πυρσούς ανάμεσα στα ερείπια. Αναφέρει επίσης μια επιγραφή στη βάση ενός αγάλματος που θα απεικόνιζε μια ιέρεια της Δήμητρας η οποία είχε καλύψει το βωμό της θεάς με ασήμι.
Η αποστολή των Dilettanti ξεκίνησε μια περίοδο αναζωογονημένου ενδιαφέροντος για την Ελευσίνα, παρόλο που οι περισσότεροι ταξιδιώτες μπορούσαν να μελετήσουν (έστω και επιπόλαια) μόνο το «άθλιο χωριό» που καταλάμβανε τη θέση του αρχαίου ιερού. Τα ερείπια της αρχαίας Ελευσίνας θεωρήθηκαν ασήμαντα. Μόνο μερικές πέτρες στέκονταν όρθιες και η φθορά του χρόνου και οι αδίστακτοι ξένοι επισκέπτες είχαν ως αποτέλεσμα τη ραγδαία επιδείνωση των ιχνών του παρελθόντος που διασώζονταν. Το 1812, η Εταιρεία των Dilettanti επέστρεψε για να ξεκινήσει την ανασκαφή του χώρου υπό τη διεύθυνση του Sir William Gell. Μπόρεσε να ερευνήσει τον Ναό της Αρτέμιδος Προπυλαίων και τα Μεγάλα Προπύλαια. Κατάφερε επίσης να προσδιορίσει τη θέση του Τελεστηρίου, το οποίο είχε σχεδόν χαθεί κάτω από τα σπίτια του χωριού της Ελευσίνας.
Ο Ναός των Μυστηρίων, Constantine Dimitrios, περ. 1850-1880, φωτογραφία, Library of Congress © Library of Congress
Βιβλιογραφία
Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.
Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.
Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.
Παπαγγελή, Καλλιόπη, Ελευσίνα: ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα: Όμιλος Λάτση, 2002.
