Τα Εν Άγρα Μυστήρια ήταν αφιερωμένα στην Περσεφόνη και τον Διόνυσο αλλά το πρόγραμμα του εορτασμού παραμένει μυστήριο. Τελούνταν στη διάρκεια τριών ημερών (από τη 19η μέχρι την 21η του Ανθεστηριώνα) και συνοδεύονταν από την ανακήρυξη ιερής εκεχειρίας για κάποιο χρονικό διάστημα πριν και μετά τον εορτασμό. Τελούνταν θυσίες στη Δήμητρα και την Περσεφόνη και καθαρμοί στον ποταμό Ιλισό με στόχο την ηθική κάθαρση των υποψηφίων μυστών και την παροχή συγκεκριμένων οδηγιών ώστε να προετοιμαστούν σωστά για τη μύηση στα Μεγάλα Μυστήρια. Οι καθαρμοί πρέπει να τελούνταν υπό την εποπτεία του μυσταγωγού, σε ανάμνηση της κάθαρσης του Ηρακλή από τη Δήμητρα.
Ο εορτασμός περιλάμβανε, επίσης, χορούς, τραγούδια, νηστεία και δραματικές αναπαραστάσεις της αρπαγής της Περσεφόνης και των περιπλανήσεων της Δήμητρας σε αναζήτηση της κόρης της. Ένα επιπλέον στοιχείο, που απουσίαζε από τα Μεγάλα Μυστήρια, αφορούσε τον θεό Διόνυσο και ένα κομμάτι της ιστορίας του που δεν ήταν γνωστό στους αμύητους αλλά θα βοηθούσε τους πιστούς να κατανοήσουν καλύτερα όσα θα αποκαλύπτονταν αργότερα στο Τελεστήριο της Ελευσίνας. Δυστυχώς δεν διαθέτουμε περισσότερες λεπτομέρειες για τη συγκεκριμένη πτυχή της τελετής, ενδεχομένως όμως να αφορούσε τον θάνατο και αναγέννηση του θεού.
Η Κέρες (Δήμητρα) αναζητά την Προσερπίνα (Περσεφόνη), Gerard de Lairesse, 1670-1675, χαρακτικό, The Philadelphia Museum of Art © The Philadelphia Museum of Art
Η συμμετοχή στα Μικρά Μυστήρια στις αρχές της άνοιξης ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχή μύηση στα Μεγάλα Μυστήρια στις αρχές του φθινοπώρου. Φαίνεται, όμως, πως σε ορισμένες περιπτώσεις οι Αθηναίοι μπορούσαν να επιδείξουν κάποια πνευματική και θρησκευτική ευελιξία, προκειμένου να εξυπηρετήσουν άλλες σκοπιμότητες. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Μακεδόνα στρατηγού Δημητρίου Πολιορκητή, ο οποίος έφτασε στην Αθήνα τον μήνα Μουνυχιώνα (μέσα Απριλίου-μέσα Μαΐου) του 302 π.Χ. και ζήτησε να μυηθεί αμέσως στα Μεγάλα Μυστήρια. Οι Αθηναίοι, προκειμένου να ικανοποιήσουν την παράλογη απαίτηση, άλλαξαν επισήμως το όνομα του μήνα σε Ανθεστηριώνα και οργάνωσαν τα Εν Άγρα Μυστήρια για τον Δημήτριο. Στη συνέχεια ο Μουνιχιών έγινε Βοηδρομιών και τελέστηκαν τα Μεγάλα Μυστήρια, στα οποία μάλιστα ο Δημήτριος έφτασε απευθείας στο ανώτατο βαθμό μύησης, την εποπτεία (διαδικασία που κανονικά απαιτούσε δύο χρόνια). Ο μόνος που διαμαρτυρήθηκε (αναποτελεσματικά) για αυτή την διακωμώδηση του νόμου και των θεσμών ήταν ο δαδούχος Πυθόδωρος.
Ο Δημήτριος ήταν αποφασισμένος να μυηθεί, υπήρχαν όμως και περιπτώσεις ανθρώπων που συμμετείχαν στα Μικρά Μυστήρια αλλά δεν ολοκλήρωναν τη μύηση το επόμενο φθινόπωρο. Ορισμένοι δεν ενδιαφέρονταν να προχωρήσουν περισσότερο ή δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα. Κάποιοι υποχρεώνονταν να αναβάλλουν ή να ακυρώσουν τη συμμετοχή τους μετά από εντολή των ιερέων της Ελευσίνας, που ήταν υπεύθυνοι για όλη τη διαδικασία. Ο νεοπυθαγόρειος φιλόσοφος Απολλώνιος ο Τυανέας (15-98), που ήρθε στην Αθήνα το φθινόπωρο του 51 για να μυηθεί, δεν έγινε δεκτός από τον Ιεροφάντη ως ύποπτος για την τέλεση μαγείας. Ο Απολλώνιος δεν αποθαρρύνθηκε, όμως, και προέβλεψε ότι θα γινόταν δεκτός αργότερα, όπως κι έγινε τέσσερα χρόνια αργότερα από άλλον ιεροφάντη.
Βιβλιογραφία
Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.
Graninger, Denver. Cult and Koinon in Hellenistic Thessaly, Leiden: Brill, 2011.
Lenormant, Francois. “The Eleusinian Mysteries: A study of religious history”, The Contemporary Review, 37 (1880), σελ. 847-871.
Spence, Lewis. The Mysteries of Egypt: the secret rites and traditions of the Nile, New York: Cosimo Classics, 2007.
Wright, Dudley. The Eleusinian Mysteries and Rites, London: Theosophical Publishing House, 1919.
