Τα δημητριακά αποτελούσαν ιερό σύμβολο της Δήμητρας και υπενθύμιση της δυνατότητας της θεάς να διατηρεί τον άνθρωπο στη ζωή μέσα από την καλλιέργειά τους. Η ελευσινιακή παράδοση θεωρούσε τα σιτηρά ως πολύτιμο δώρο της θεάς, η οποία έσπειρε για πρώτη φορά λευκό κριθάρι στο Ράριον πεδίο κοντά στην Ελευσίνα και έστειλε τον τοπικό πρίγκιπα Τριπτόλεμο να διδάξει την τέχνη της καλλιέργειας των δημητριακών στην ανθρωπότητα. Μέχρι τότε οι άνθρωποι γύριζαν στα δάση και τους αγρούς μαζεύοντας τα άγρια φρούτα, χόρτα και βότανα που γεννούσε αυθόρμητα στον κόρφο της η γη. Τα επίθετα της θεάς εκφράζουν τη στενή σύνδεση με τους ήμερους καρπούς της γης και τα σιτηρά που πρόσφερε στους θνητούς η ίδια: αγλαόκαρπος, σιτώ, πολύκαρπος, σπερμία, σταχυοτρόφος και φιλόπυρος.
Κέρες (Δήμητρα), Walter Runeberg, περ. 1838-1920, γλυπτό, Ateneum Art Museum / Finnish National Gallery © Finnish National Gallery
Το στέμμα από στάχυα που φορούν στο κεφάλι ή τα θερισμένα σιτηρά που κρατούν στο χέρι αποτελούν δηλωτικά των θεαινών στην αρχαιοελληνική γλυπτική. Ο ελληνιστικός ποιητής Θεόκριτος από τις Συρακούσες (315-260 π.Χ.) περιγράφει κάποιο άγαλμα της Δήμητρας που παρουσιάζεται χαμογελαστή με στάχυα και παπαρούνες στα δύο χέρια. Τα ξανθά μαλλιά της θεάς, που φανερώθηκαν μέσα σε εκτυφλωτική λάμψη όταν η Δήμητρα αποκάλυψε τη θεϊκή της ταυτότητα στο καλοχτισμένο ανάκτορο του Κελεού στην Ελευσίνα, φέρνουν στο νου την εικόνα του χωραφιού με τα ώριμα σιτηρά. Το πράσινο κριθάρι ή σιτάρι που μεγαλώνει στους αγρούς συνδέεται με την αναγέννηση της φύσης και την επιστροφή της Κόρης από τον Κάτω Κόσμο.
Κέρες (Δήμητρα), 50 π.Χ.- 50 μ.Χ., γλυπτό, Musée du Louvre © 2014 RMN-Grand Palais (musée du Louvre) / Stéphane Maréchalle
Ο Ρωμαίος θεολόγος και εκκλησιαστικός συγγραφέας Ιππόλυτος (170-235) έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των δημητριακών στην ελευσινιακή λατρεία. Στο έργο του Φιλοσοφούμενα ή κατὰ πασῶν αἱρέσεων ἔλεγχος αναφέρεται στην πίστη των Φρυγών πως ο θεός είναι ένας θερισμένος στάχυς. Οι Αθηναίοι ακολούθησαν αυτή την παράδοση κατά τη μύηση στα Μεγάλα Μυστήρια και έδειχναν στους μύστες που είχαν ανέλθει στον ανώτερο βαθμό της μύησης (επόπτες) «το παντοδύναμο και θαυμαστό και τελειώτερο εποπτικό μυστήριο, ένα θερισμένο στάχυ».
Η θεώρηση του κομμένου σιταριού ως το αποκορύφωμα της ελευσινιακής λατρείας, ωστόσο, προσκρούει στο ανυπέρβλητο πρόβλημα της συχνής απεικόνισης του καρπού στην τέχνη. Η Δήμητρα είχε δώσει σαφή εντολή να μην αποκαλυφθεί ποτέ το περιεχόμενο των Μυστηρίων στους αμύητους και αμέτρητες γενιές μυστών σεβάστηκαν την απαγόρευση. Η παρουσία των θερισμένων σταχυών στο επιστύλιο των Μικρών Προπυλαίων (ένα οικοδόμημα που συναντούσαν οι υποψήφιοι μύστες προτού ολοκληρωθεί η μύησή τους) και στον διάκοσμο των κίστεων που έφεραν στο κεφάλι τους οι Καρυάτιδες που στήριζαν την οροφή του ίδιου κτιρίου δεν επιτρέπει να θεωρήσουμε τα δημητριακά ως ιερό αντικείμενο.
Η κτητορική επιγραφή από το επιστύλιο των Μικρών Προπυλαίων, Ιωάννης Τραυλός, φωτογραφία, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία © Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία
Βιβλιογραφία
Frazer, James George. The Golden Bough, Cambridge: Cambridge University Press, 2012.
Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.
Spaeth, Barbette Stanley. The Roman Goddess Ceres. Austin: University of Texas Press, 2010.
Wasson, Gordon, Hofmann, Albert, Puck, Carl A.P. The road to Eleusis. Unveiling the Secret of the Mysteries. Berkeley: North Atlantic Books, 2008.
