Η βόρεια είσοδος του περιβόλου αποτελούσε διαχρονικά την βασική οδό πρόσβασης των μυστών στο ιερό της Δήμητρας. Στα ρωμαϊκά χρόνια, οπότε παρατηρείται μία γενικότερη τάση αρχιτεκτονικού μεγαλείου και εντυπωσιακής διακόσμησης των δημοσίων οικοδομημάτων, αποφασίστηκε η κατασκευή μνημειώδους πύλης σε αντικατάσταση του πυλώνα που είχε οικοδομηθεί στα χρόνια του τυράννου Πεισίστρατου (έκτος αιώνας π.Χ.). Η νέα είσοδος είναι γνωστή ως τα Μικρά Προπύλαια και η λατινική επιγραφή στο προστύλιο μας ενημερώνει πως κατασκευάστηκε κατά την υπατεία του Αππίου Κλαυδίου Πούλχερ το 54 π.Χ. Η αλληλογραφία του Ρωμαίου φιλοσόφου Κικέρωνα με τον Αττικό το 50 π.Χ. κάνει σαφείς αναφορές στην πρόθεση του Αππίου να ανεγείρει πρόπυλο, αλλά την εποχή που ο Κικέρων έγραφε τις επιστολές, η κατασκευή δεν είχε ολοκληρωθεί.

Τα Μικρά Προπύλαια έχουν κατασκευαστεί από πεντελικό μάρμαρο σε θεμέλια από ρωμαϊκό σκυρόδεμα, που έχει επενδυθεί με λίθους. Μπροστά από το πρόπυλο απλωνόταν πλακόστρωτη αυλή με μεγάλες πλάκες και οριοθετημένη από όλες τις πλευρές πλην της βόρειας με τοίχο. Η φαρδιά είσοδος (πλάτους 2,95 μέτρων) ήταν συμμετρικά τοποθετημένη στο βάθος του προαυλίου. Η εξωτερική πλευρά είχε δύο κορινθιακούς κίονες και η εσωτερική δύο Καρυάτιδες που υποβάσταζαν τη στέγη. Οι κίονες είχαν μέτριο ύψος αλλά τα κιονόκρανα αποτελούν μικρά αριστουργήματα γλυπτικής τέχνης με φτερωτά ζώα (ταύροι ή λιοντάρια) στις γωνίες. 

Το επιστύλιο και η ζωφόρος αποτελούνται από ένα και μοναδικό κομμάτι πεντελικού μαρμάρου που συνδυάζει ιωνικά και δωρικά στοιχεία. Η ζωφόρος σχηματίζεται από τρίγλυφα και μετόπες όπου οι καλλιτέχνες σκάλισαν ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά εμβλήματα της λατρείας της Δήμητρας (κίστες, δεμάτια σίτου, βουκράνια, άνθη παπαρούνας). Η παρουσία τους στη ζωφόρο, η οποία ήταν ορατή από τους αμύητους, υποδηλώνει πως αυτά δεν αποτελούσαν τμήμα της αποκορύφωσης της μύησης, δεδομένου ότι αυτό το κομμάτι των Μυστηρίων δεν μπορούσε να δημοσιοποιηθεί. Απουσιάζουν επίσης τα ρόδια και οι διασταυρούμενες δάδες, είναι όμως πιθανό να κοσμούσαν τμήμα της ζωφόρου που δεν έχει διασωθεί. Το αέτωμα πάνω από τη ζωφόρο ήταν ακόσμητο.

Η κεντρική είσοδος έκλεινε με βαριά και ογκώδη δίφυλλη θύρα. Οι ορθογώνιοι τόρμοι για τους στροφείς διακρίνονται στις εσωτερικές γωνίες του ανοίγματος. Τα παράλληλα αυλάκια που διατρέχουν το άνοιγμα (διατηρούνται σε μήκος σχεδόν τριών μέτρων) λαξεύτηκαν για να διευκολύνουν την απορροή των ομβρίων υδάτων, τα οποία υπήρχε κίνδυνος να λιμνάσουν στο σημείο αυτό κατερχόμενα από την Ιερά Οδό που συνεχίζει προς το Τελεστήριο.

Η εσωτερική πλευρά των Μικρών Προπυλαίων είχε επίσης στέγη αλλά αντί για κίονες, την υποβάσταζαν δύο κολοσσιαίες Καρυάτιδες. Οι βάσεις τους παραμένουν στη θέση τους, ενώ από τα αγάλματα έχει διασωθεί μόνο το άνω τμήμα. Η μία Καρυάτιδα βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Ελευσίνας, ενώ η άλλη μεταφέρθηκε στην Αγγλία στις αρχές του 19ου αιώνα. Οι Καρυάτιδες παριστάνουν κόρες που μεταφέρουν στο κεφάλι τους τη μυστηριακή Κίστη, ένα κυλινδρικό αγγείο που στην γλυπτική εκδοχή του είναι πλούσια κοσμημένο με εμβλήματα της λατρείας της Δήμητρας (παπαρούνα, στάχυα, κέρνος, μικροί ρόδακες που ίσως αντιπροσωπεύουν τα άνθη της ροδιάς, ένα περίζωμα που αντιπροσωπεύει τον Βάκχο και είναι διακοσμημένο με φύλλα μυρτιάς δεμένα με μάλλινα νήματα). Οι Καρυάτιδες φορούν αχειρίδωτο χιτώνα με γοργόνειο στο στήθος. Τα αγάλματα είναι κατασκευασμένα με πεντελικό μάρμαρο.

 

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ. Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας, 2005.

Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Kourouniotis, Konstantinos. Eleusis: a guide to the excavations and the museum, Athens: The Archaeological Society at Athens, 1936.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς και Ελευσίνια Μυστήρια, Αθήνα: Κυκεών tales, 2009.

Παπαγγελή, Καλλιόπη, Ελευσίνα: ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα: Όμιλος Λάτση, 2002.

 

Εικόνες

1η (και τελευταία) εικόνα: Βρετανικό Μουσείο / Sir William Gell (1801): Άγαλμα της «Δήμητρας» στην Ελευσίνα.

2η εικόνα: Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία / Δημοσθένης Ζιρώ (1984): Η κυρία είσοδος του ιερού περί τα τέλη του 1ου αι. π.Χ.

3η εικόνα: Architekturmuseum TU Berlin / Joseph Durm (1876): Τα κιονόκρανα των Μικρών Προπυλαίων.

4η εικόνα: Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία / Αρχείο Ιωάννη Τραυλού Ιωάννης Τραυλός (χ.χ.): Η κτητορική επιγραφή από το επιστύλιο των Μικρών Προπυλαίων.

5η εικόνα: Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία / Αρχείο Ιωάννη Τραυλού Ιωάννης Τραυλός (χ.χ.): Καρυάτιδες Μικρών Προπυλαίων (σχέδιο και κάτοψη).

6η εικόνα: Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία Hans Hormann (1937): Η Κιστοφόρος του Μουσείου Ελευσίνος.