Ο αρχαιότερος επιβεβαιωμένος συνοικισμός της Ελευσίνας ιδρύθηκε στην κορυφή του λόφου, ο οποίος υψώνεται πάνω από το ιερό της Δήμητρας, γύρω στο 2000 π.Χ. Οι οικίες ήταν μακρόστενα αψιδωτά μέγαρα ή τετράπλευρα κτίσματα, τα οποία είχαν μία μάλλον μακάβρια (για εμάς) ιδιομορφία: ανάμεσα στους τοίχους γειτονικών κτισμάτων ή κάτω από τα δάπεδα γινόταν η ταφή των μικρών παιδιών. Οι τάφοι των ενηλίκων βρίσκονταν στη βόρεια πλευρά του λόφου, στο λεγόμενο «Δυτικό νεκροταφείο», και οι περισσότεροι ήταν ακτέριστοι, ένδειξη είτε μιας φτωχικής κοινότητας που δεν είχε την πολυτέλεια να αποχαιρετήσει τους νεκρούς της με υλικά αγαθά ή μία ιδεολογική αντίληψη περί θανάτου που απέρριπτε την ανάγκη κτερισμάτων. Τα αγγεία που βρέθηκαν στον οικισμό και σε κάποιους τάφους είναι μονόχρωμα (γκρίζα, μελανά, κίτρινα) ή φέρουν γραμμική διακόσμηση με θαμπό χρώμα. 

Αυτός ο οικισμός καταστράφηκε από πυρκαγιά γύρω στο 1580 π.Χ. αλλά οι κάτοικοι προχώρησαν αμέσως στην ανέγερση νέου οικισμού, ο οποίος μάλιστα επεκτάθηκε στη νότια πλαγιά του λόφου προς τη θάλασσα. Καθώς ο πληθυσμός αυξανόταν, τα οικοδομήματα απλώθηκαν στη βόρεια και ανατολική πλευρά του λόφου. Υποθέτουμε πως η κοινότητα προστατευόταν με τείχη τα οποία φαίνεται πως ακολουθούσαν το φρύδι του λόφου, αν και δεν έχουν σωθεί σχετικά λείψανα. Η έναρξη της λατρείας της Δήμητρας τοποθετείται σε αυτά τα χρόνια με την κατασκευή μεγαρόσχημου κτιρίου στη θέση όπου αργότερα ανεγέρθηκε το κλασικό Τελεστήριο. Τα κτίρια και τα ταφικά έθιμα παρέμειναν αναλλοίωτα σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, αλλά πλέον τα αγγεία κοσμούνται με θέματα τυπικά μυκηναϊκά και εμπνευσμένα από το φυσικό περιβάλλον (φύλλα, άνθη, σπείρες, σχηματοποιημένα πουλιά και πλάσματα της θάλασσας).

Μετά τον 12ο αιώνα ο πληθυσμός μειώνεται δραματικά και είναι πιθανή η πλήρης εγκατάλειψη του μυκηναϊκού οικισμού, αν και δεν γνωρίζουμε τα αίτια μιας τέτοιας εξέλιξης (αιφνίδια καταστροφή ή σταδιακή παρακμή). Δύο αιώνες αργότερα, η Ελευσίνα αναγεννάται, αν και σε σαφώς μικρότερη κλίμακα. Στη θέση του παλιού οικισμού, δίπλα στη θάλασσα, δημιουργείται ένα νέο νεκροταφείο, το οποίο σταδιακά εξελίχθηκε στην «πανάρχαια ελευσινιακή νεκρόπολη». Η Ελευσίνα αρχίζει σιγά σιγά να αναπτύσσεται σε έναν από τους σημαντικότερους οικισμούς της Αττικής, επωφελούμενη από την αυξανόμενη φήμη του ιερού της Δήμητρας. Το έθιμο ενταφιασμού των νεκρών συνεχίζεται, εμφανίζεται όμως και η αποτέφρωση, που φαίνεται να γοητεύει το ένα τρίτο του πληθυσμού. Τα πήλινα αγγεία παραμένουν τα πιο συνηθισμένα κτερίσματα αλλά σε κάποιες περιπτώσεις οι νεκροί παίρνουν μαζί τους χρυσά κοσμήματα, χάλκινες πόρπες και ειδώλια ή σκαραβαίους που μιμούνται αιγυπτιακά πρότυπα.

Ο έβδομος αιώνας σημαδεύεται από κοινωνικές και πολιτικές αναστατώσεις. Η ακρόπολη παραμένει ο κύριος χώρος κατοικίας για τους Ελευσινίους, αν και ο πληθυσμός (ειδικά τα παιδιά) φαίνεται να υποφέρει αρκετά από λιμό και επιδημίες. Μετά από μακροχρόνιες συγκρούσεις, τα ίχνη των οποίων επιζούν στο μύθο, η Ελευσίνα εντάσσεται οριστικά στο κράτος των Αθηνών και επωφελείται από τη φιλοδοξία του Πεισιστράτου να προσδέσει το ιερό της Δήμητρας στην αθηναϊκή προπαγάνδα. Ο λόφος της ακρόπολης οχυρώνεται με ισχυρό τείχος που ενισχύεται με αμυντικούς πύργους. Την τελευταία δεκαετία του 6ου αιώνα η Ελευσίνα εντάσσεται στους δήμους που απαρτίζουν την Ιπποθοωντίδα φυλή και εισέρχεται σε μια μακροχρόνια περίοδο πολιτικής σταθερότητας και καλλιτεχνικής προόδου. 

 

Έρευνα και συγγραφή: MENTOR

 

Βιβλιογραφία

Αλεξοπούλου-Μπαγιά, Πόλλυ (2005). Ιστορία της Ελευσίνας: Από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας.

Mylonas, George. “The Cemeteries of Eleusis and Mycenae”, Proceedings of the American Philosophical Society, 99, 2 (1955), pp. 57-67.

Παπαγγελή, Καλλιόπη, Ελευσίνα: ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, Αθήνα: Όμιλος Λάτση, 2002.

Παπαγγελή, Καλλιόπη & Χλέπα, Ελένη-Άννα, Οι μεταμορφώσεις του ελευσινιακού τοπίου: αρχαιότητες και σύγχρονη πόλη, Αθήνα, 2011.

Travlos, Ioannis. “The Topography of Eleusis”, Hesperia, 18 (1949), pp. 138-147.

 

Εικόνες

1η εικόνα: Η ακρόπολη της Ελευσίνας (περ. 1811) / Βρετανικό Μουσείο / © William Gell

2η εικόνα: Τοπογραφικό σχέδιο Δυτικού Νεκροταφείου / Η εν Aθήναις Aρχαιολογική Eταιρεία

3η εικόνα: Σκύφος γεωμετρικών χρόνων / Η εν Aθήναις Aρχαιολογική Eταιρεία

4η εικόνα: Σκύφος μεσογεωμετρικής περιόδου με παράσταση πολεμικού πλοίου / Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας

5η εικόνα: Σκύφος μεσογεωμετρικής περιόδου με παράσταση μάχης οπλιτών / Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας