Η πρώιμη σχέση της Ελευσίνας με την Αθήνα είναι αμφιλεγόμενη. Οι ερευνητές εκφράζουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με την ημερομηνία κατά την οποία τα Ελευσίνια Μυστήρια ενσωματώθηκαν στην αθηναϊκή θρησκεία. Αντικείμενο διαμάχης αποτελεί επίσης το αν τα Μυστήρια γεννήθηκαν στο πλαίσιο της μυκηναϊκής λατρείας προτού γίνουν μέρος της αθηναϊκής κρατικής θρησκείας. Η παράδοση υποστηρίζει ότι οι δύο πόλεις συγκρούστηκαν σε κάποια χρονική περίοδο, με την Αθήνα να προσαρτά την Ελευσίνα μετά από παρατεταμένο αγώνα. Ο πόλεμος στοίχισε τη ζωή του Ερεχθέα, βασιλιά της Αθήνας, και του Εύμολπου, βασιλιά της Ελευσίνας (ή του γιου του, Ιμμάρδου). Οι Ελευσίνιοι έλαβαν βοήθεια από τον Σκύρο, γιο ή εγγονό του Ποσειδώνα αλλά οι Αθηναίοι επικράτησαν όταν η μικρότερη κόρη του Ερεχθέα δέχτηκε να θυσιαστεί. Μια άλλη παράδοση, που αναφέρουν ο Παυσανίας και ο Στράβων, χρονολογεί τον πόλεμο στην εποχή του Ίωνα, του οποίου η ανώτερη στρατηγική εξασφάλισε τον θρίαμβο του αθηναϊκού στρατού. Αν και διαφορετικές στις λεπτομέρειες, όλες αυτές οι παραδόσεις καταλήγουν στο ίδιο αποτέλεσμα: την προσάρτηση της Ελευσίνας από την Αθήνα.

Όποια κι αν ήταν η ακριβής ιστορική διαδικασία, η σχέση μεταξύ των δύο εχθρών είχε διασαφηνιστεί στην ύστερη αρχαϊκή περίοδο. Τα Μυστήρια τελούνταν υπό την εποπτεία του άρχοντα βασιλέα στην Αθήνα (έναν δικαστή επιφορτισμένο με την επίβλεψη των θρησκευτικών τελετών και την προεδρία των δικών ανθρωποκτονιών) και το ιερατείο της Ελευσίνας. Η πολιτική ενοποίηση της Αττικής συμβάδισε με την απορρόφηση των τοπικών λατρειών από την Αθήνα. Η λατρεία της Άρτεμης στη Βραυρώνα είχε παράρτημα στην Ακρόπολη. Το άγαλμα του Διονύσου Ελευθερέα μεταφέρθηκε στην Αθήνα όταν προσαρτήθηκαν οι Ελευθερές. Η ίδια διαδικασία σηματοδότησε την προσάρτηση της Ελευσίνας. Η Αθήνα γιόρταζε εφεξής τα Μυστήρια με μεγαλειώδη πομπή από τον Κεραμεικό μέχρι το ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα.

Κάτοψη του ιερού της Ελευσίνας V, Ferdinand Noack, 1927, χαρακτικό, Universität Heidelberg © Universitätsbibliothek Heidelberg / Public Domain

Οι Αθηναίοι κατέβαλαν σημαντικές προσπάθειες για να ενισχύσουν τα ελευσίνια διαπιστευτήριά τους. Η πόλη ισχυριζόταν ότι ήταν ο τόπος της αρπαγής της Περσεφόνης (ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα ήταν βολικά ασαφής σχετικά με την τοποθεσία του περιστατικού). Ο Αθηναίος ατθιδογράφος Φανόδημος τοποθέτησε με επιχειρήματα την αρπαγή στην Αττική, ενώ οι Ορφικοί Ύμνοι (από παλιά θεωρούνταν ότι ενσωματώνουν ελευσίνιες παραδόσεις) συνέδεαν την αρπαγή με την τοπογραφία του Θριασίου πεδίου. Οι Αθηναίοι ισχυρίστηκαν επίσης ότι ήταν οι πρώτοι που έλαβαν το δώρο των σιτηρών από τη Δήμητρα. Ήταν γενναιόδωροι και το έδωσαν στον υπόλοιπο κόσμο. Η εφεύρεση της γεωργίας ενίσχυσε τον άλλο ισχυρισμό τους για την επινόηση του πολιτισμού. Ο Ισοκράτης δεν μάσησε τα λόγια του όταν διακήρυξε σε όλους τους Έλληνες πως οι Αθηναίοι «όχι μόνο ήταν τόσο αγαπητοί από τους θεούς αλλά και τόσο καλοπροαίρετοι ως προς την ανθρωπότητα που, έχοντας αποκτήσει εξουσία σε τόσο μεγάλα καλά πράγματα [τη γεωργία και τα Μυστήρια] μοιράστηκαν με όλους αυτά που είχαν λάβει οι ίδιοι». Ο Τριπτόλεμος, που είχε διαδώσει τη γνώση της γεωργίας σε όλο τον κόσμο, έγινε ο κατεξοχήν Αθηναίος ήρωας, μια δημοφιλής φιγούρα στα αττικά αγγεία και στη γλυπτική και εκπρόσωπος της αθηναϊκής καλοσύνης, μεγαλοπρέπειας και ανδρείας.

Κέρες (Δήμητρα), Προσερπίνα (Περσεφόνη), Τριπτόλεμος, 50 π.Χ. - 50 μ.Χ., γλυπτό, Musée du Louvre © 2013 RMN-Grand Palais (musée du Louvre) / Tony Querrec

Το αττικό δράμα επηρεάστηκε επίσης σε μεγάλο βαθμό από τον ελευσίνιο μύθο και διαμόρφωσε τις σχετικές ιστορίες για να εξυπηρετήσουν τις πολιτικές και επεκτατικές ευαισθησίες των θεατών. Για παράδειγμα, στο χαμένο έργο Ελευσίνιοι, ο Αισχύλος άντλησε έμπνευση από την τοπική παράδοση ότι ο βασιλιάς Θησέας επέτρεψε στον Άδραστο να θάψει τους αρχηγούς της κακότυχης αποστολής των Αργείων εναντίον της Θήβας σε ένα νεκροταφείο κοντά στην Ελευσίνα. Όταν οι Θηβαίοι αρνήθηκαν στον Άδραστο την άδεια να ανακτήσει τα σώματα των πεσόντων ηρώων, ο Θησέας και οι Αθηναίοι πολέμησαν για να φέρουν τα λείψανά τους στην αθηναϊκή επικράτεια. Η έχθρα μεταξύ Αθήνας και Θήβας ήταν μακροχρόνια, έτσι ο Αισχύλος δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να χρησιμοποιήσει μια τοπική ελευσίνια ιστορία για να διατρανώσει την αφοσίωση της Αθήνας στα παραδοσιακά δίκαια της τήρησης των προγονικών νόμων που διέπουν την ταφή των νεκρών. Παράλληλα, κατάφερε ένα έξυπνο πολιτικό πλήγμα κατά των Θηβαίων.

Οι Αθηναίοι επένδυσαν επίσης πολλά στο κύρος και τη μεγαλοπρέπεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων, θεωρώντας πως το μεγαλείο της Δήμητρας αντικατόπτριζε τη λαμπρότητα της πόλης και του πολιτεύματός τους. Μεγάλα οικοδομικά προγράμματα προίκισαν το ιερό με εντυπωσιακά κτίρια που διαφήμιζαν την αθηναϊκή ευσέβεια και πολιτικές φιλοδοξίες. Καθώς τα Μυστήρια έγιναν πιο δημοφιλή σε όλο τον ελληνικό κόσμο, οι ηγέτες της Αθήνας εργάστηκαν για να τα κάνουν πιο εντυπωσιακά και ανοιχτά σε όλους. Ο Πεισίστρατος επέκτεινε το Τελεστήριο και προστάτεψε το ιερό με επιβλητικά τείχη για να μετατρέψει την Ελευσίνα σε προμαχώνα κατά των Μεγάρων. Ο Περικλής χρηματοδότησε ένα σημαντικό οικοδομικό πρόγραμμα που αύξησε τη χωρητικότητα του ναού και προίκισε το ιερό με κομψά μνημεία.

Η εξέλιξη του Τελεστηρίου, Ferdinand Noack, 1927, χαρακτικό, Universität Heidelberg © Universitätsbibliothek Heidelberg / Public Domain

Τέλος, η πολιτική σημασία των Μυστηρίων και του ιερού αποτυπώνεται καλύτερα στη χρήση των απαρχών. Στη δεκαετία του 430, οι Αθηναίοι εξέδωσαν ένα διάταγμα ζητώντας (όχι πολύ ευγενικά) από τους συμμάχους τους να στείλουν τους πρώτους καρπούς στην Ελευσίνα. Συνοδευόταν από μια υπενθύμιση ότι οι Αθηναίοι έσωσαν την ανθρωπότητα από την πείνα την εποχή που όλες οι καλλιέργειες είχαν αποτύχει και οι Δελφοί τους διέταξαν να θυσιάσουν για λογαριασμό όλων των Ελλήνων. Η πώληση των πρώτων καρπών χρηματοδοτούσε θυσίες και το στήσιμο αφιερωμάτων στην Ελευσίνα. Ωστόσο, σε εξαιρετικές περιστάσεις, όπως σε περιόδους πολέμου, τα χρήματα έμεναν στην Ακρόπολη ως εισόδημα του ιερού των Ελευσίνιων και ως πολύτιμο απόθεμα για τους Αθηναίους σε περίπτωση που χρειάζονταν πρόσβαση σε μεγάλα χρηματικά ποσά για τις πολεμικές τους επιχειρήσεις.

Βιβλιογραφία

Bonner, Robert. Aspects of Athenian Democracy, Berkeley: University of California Press, 1933.

Bremmer, Jan. Initiation into the Mysteries of the Ancient World, Berlin: Walter de Gruyter, 2014.

Clinton, Kevin. «The Eleusinian Aparche in practice: 329/8 B.C.» στο Λεβέντη, Ιφιγένεια και Μητσοπούλου, Χρυσούλα. Ιερά Και Λατρείες Της Δήμητρας Στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο, Βόλος: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2010, σελ.1-12.

Constantinidis, Stratos. The Reception of Aeschylus’ Plays through Shifting Models and Frontiers. Leiden: Brill, 2016.

Cosmopoulos, Michael. Bronze Age Eleusis and the Origins of the Eleusinian Mysteries, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

Μυλωνάς, Γεώργιος. Ελευσίς Και Ελευσίνια Μυστήρια. Αθήνα: Κυκεών tales, 2010.

Thatcher, Mark. The Politics of Identity in Greek Sicily and Southern Italy, Oxford: Oxford University Press, 2021.