Η αρχαία ελληνική θρησκεία είχε έντονα δημόσιο χαρακτήρα. Κάθε πόλη λάτρευε τους θεούς της σε κοινή θέα και με πάνδημη συμμετοχή, ενώ οι μεγαλειώδεις θρησκευτικές τελετές και θυσίες λειτουργούσαν ως μία μέθοδος ενσωμάτωσης των μεμονωμένων ατόμων στο κοινωνικό σύνολο και στο σώμα των πολιτών.

Παράλληλα με τη δημόσια θρησκεία της πόλης-κράτους, ωστόσο, υπήρχαν ειδικές λατρείες στις οποίες κάθε πιστός προσερχόταν σε εθελοντική βάση ως μεμονωμένο άτομο. Οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν αυτές τις θρησκευτικές εκδηλώσεις «Μυστήρια». Τα Μυστήρια διέφεραν ριζικά από την επίσημη λατρεία που επιδίωκε την εύνοια των θεών προς όφελος της πόλης και των πολιτών ως σύνολο. Η συμμετοχή δεν περιοριζόταν από το φύλο ή την κοινωνική θέση των υποψηφίων μυστών. Δεν ήταν υποχρεωτική ή αναπόφευκτη, αλλά αποτελούσε έκφραση προσωπικής θέλησης και ελεύθερης βούλησης. 

Η βασική λειτουργία των Μυστηρίων ήταν η αρωγή στους θνητούς που αντίκρυζαν τον φόβο του θανάτου. Απευθύνονταν στον εσωτερικό κόσμο των πιστών και χαρακτηρίζονταν από μεγάλο βαθμό μυστικότητας. Οι πιστοί γίνονταν κοινωνοί του περιεχομένου των Μυστηρίων με συμμετοχή σε τελετή μύησης, η οποία διαμόρφωνε μία νέα, καλύτερη σχέση ανάμεσα στο άτομο και το θείο. Μετά το τέλος της τελετής, οι συμμετέχοντες μπορούσαν να ισχυριστούν πως κατείχαν έναν ανώτερο βαθμό αλήθειας (σε σχέση με τους αμύητους), έχοντας βιώσει ένα κομμάτι από την ουσιαστική και αιωνίως αμετάβλητη πραγματικότητα. Αν και η εξωτερική τους εμφάνιση παρέμενε απαράλλακτη, οι μύστες είχαν βιώσει μία συγκλονιστική εμπειρία που μεταμόρφωνε τον τρόπο σκέψης και αντίληψης των πραγμάτων.

Ιδιαίτερο γνώρισμα των Μυστηρίων ήταν η αποφυγή αποκάλυψης του περιεχομένου τους σε όσους δεν είχαν συμμετάσχει στην τελετή της μύησης. Οι αρχαίοι Έλληνες έκαναν διάκριση ανάμεσα στο «άρρητο» (αυτό που δεν μπορεί να ειπωθεί με λόγια) και το «απόρρητο» (αυτό που απαγορεύεται να ειπωθεί με λόγια). Τα Μυστήρια αποκάλυπταν στους πιστούς υπέρτατες αλήθειες για τις οποίες οι μύστες δεν μπορούσαν και δεν έπρεπε να μιλήσουν. Η απαγόρευση μπορούσε να επιβληθεί είτε με νομικούς περιορισμούς που εισήγαγε η πολιτεία είτε λόγω της ευλάβειας των πιστών και του φόβου της θεϊκής οργής και τιμωρίας σε περίπτωση παραβίασης της αρχής της μυστικότητας. Το αποτέλεσμα είναι η απουσία εκτενών ή συγκεκριμένων πληροφοριών για την ουσία και τη μορφή των περισσότερων αρχαιοελληνικών μυστηριακών τελετών.

Τα Μυστήρια δεν αποτελούν αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο αλλά διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη θρησκευτική και κοινωνική ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Η γέννησή τους ανάγεται στα μυκηναϊκά χρόνια, αν και δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι απώτερες ρίζες τους χάνονται σε ακόμα παλαιότερες εποχές. Ορισμένα Μυστήρια τελούνταν (με μικρές παραλλαγές) σε πολλές περιοχές του ελληνικού κόσμου, ενώ άλλα χαρακτηρίζονταν από μία έντονη σύνδεση με συγκεκριμένες τοποθεσίες. Τα Μυστήρια του Διονύσου και του Ορφέα τελούνταν σε ιδιωτικές συναθροίσεις, μακριά από τα «φώτα της δημοσιότητας». Δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο κέντρο της βακχικής λατρείας. Η λατρεία της Δήμητρας και της Περσεφόνης, αντιθέτως, φαντάζει σχεδόν αδιανόητη μακριά από την Ελευσίνα, όπου σύμφωνα με τον μύθο έγινε η επανένωση των θεαινών και η μεταφορά της γνώσης της καλλιέργειας των σιτηρών από τους θεούς στους ανθρώπους. Η ελευσινιακή λατρεία ξεχωρίζει με την υποβλητική σύνδεση της προσωπικής επαφής θεών και μυστών στο πλαίσιο μιας πολυήμερης δημόσιας θρησκευτικής τελετής, η οποία περιλάμβανε μαζικούς εξαγνισμούς, χορούς, θυσίες και την επιβλητική πομπή από την Αθήνα στην Ελευσίνα. 

Βιβλιογραφία

Burkert, Walter. Ancient Mystery Cults, Cambridge: Harvard University Press, 1987.

Cosmopoulos, Michael (ed.). Greek Mysteries: The Archaeology of Ancient Greek Secret Cults, London: Routledge, 2005.

Larson, Jennifer. Understanding Greek Religion, London: Routledge, 2016.

Magee, Glenn Alexander (ed.). The Cambridge Handbook of Western Mysticism and Esotericism, Cambridge: Cambridge University Press, 2016.